આત્માનું જીવન કેવું છે તે આચાર્યદેવ ઓળખાવે છે. આત્મા શરીરથી, ખોરાક–પાણીથી, શ્વાસથી કે પૈસા વગેરેથી
જીવતો નથી, તેમનાથી તો આત્મા જુદો છે. આત્મા અનાદિ અનંત જ્ઞાનદર્શનમય ચૈતન્યપ્રાણથી જીવે છે, તે
ચૈતન્યપ્રાણને જીવત્વશક્તિ ધારી રાખે છે. આત્મામાં જ્ઞાનશક્તિની માફક આ જીવનશક્તિ છે. જ્ઞાન, દર્શન, સુખ,
આનંદ, પુરુષાર્થ, શાંતિ, પ્રભુતા, જીવત્વ–એ બધી શક્તિઓ તે જ આત્માનું કુટુંબ છે, ને તે સદાય આત્મા ભેગું
જ રહે છે; આત્માને પોતાના અનંતગુણોરૂપી કુટુંબનો કદી વિયોગ પડતો નથી. જેને પોતાના આવા કુટુંબની
ખબર નથી તે જીવ બહારના કુટુંબ–શરીર–લક્ષ્મી વગેરેને પોતાનાં માનીને તેમને સદાય ટકાવી રાખવાની
ભાવના કરે છે, તે અજ્ઞાન છે અને દુઃખનું કારણ છે. અહો! હું તો સદાય મારી જીવનશક્તિથી જ જીવનાર છું,
જ્ઞાન–આનંદ વગેરે અનંતગુણોરૂપી મારું કુટુંબ છે; મારા અનંતગુણો સાથે મારું પૂરેપૂરું પવિત્ર જીવન ટકી રહો.–
આમ આત્માર્થી જીવો ભાવના કરે છે અને તે જ માંગળિક છે.
પુણ્યના ભાવને પણ આત્મા પોતાના સ્વભાવમાં ધારતો નથી ને તેના આધારે આત્મા જીવતો નથી, પુણ્ય છૂટી
જાય તોપણ આત્મા પોતાના શુદ્ધ ચૈતન્યપ્રાણને ધારણ કરીને જીવતો રહે છે. આત્મા સદાય શુદ્ધ જ્ઞાનદર્શનરૂપ
ચૈતન્યપ્રાણને ધારણ કરીને જ જીવે છે. દરેક જીવમાં આવી ‘જીવત્વ’ નામની ખાસ શક્તિ છે; આ જીવત્વશક્તિ
જીવના જીવનની જડીબૂટ્ટી છે. જો આ જડીબૂટ્ટીને ધારણ કરે તો મરણની બીક મટી જાય. શરીરને આત્માએ કદી
ધારણ કર્યું જ નથી ને વિકારને પણ પોતાના સ્વભાવમાં કદી ધારણ કર્યો નથી; શરીર અને વિકારથી જુદા એવા
ચૈતન્યપ્રાણને ધારણ કરીને જ જીવ સદા જીવી રહ્યો છે. આવા ચૈતન્યશક્તિમય પોતાના જીવનને ઓળખતાં
પરાશ્રયભાવ ટળીને સ્વાશ્રિતભાવરૂપ મોક્ષમાર્ગ પ્રગટે છે.
જાય છે, તેથી તે તો જીવથી જુદું જ છે. જીવનું કુટુંબ જીવથી જુદું ન હોય ને કદી જુદું પડે નહિ. જ્ઞાન, આનંદ
વગેરે અનંત ગુણો તે જીવનું કુટુંબ છે, તે બધા ગુણો ભેગા જ રહે છે; એક ગુણ વગર બીજો ગુણ હોય નહિ–એ
રીતે આત્માનું આખું કુટુંબ સંકળાયેલું અને સંપીલું છે. આવા કુટુંબ સહિત આત્માને જાણીને તેની શ્રદ્ધા અને
તેમાં એકાગ્રતા કરતાં અનંતચતુષ્ટયમય મુક્તદશા પ્રગટે છે. આત્માની જીવનશક્તિને જાણે તેને તેવું જીવન
પ્રગટે.
રીતે પોતાના ત્રિકાળી ચૈતન્યજીવનનું ભાન કરવું તે સાચું જ્ઞાન છે અને તે જ્ઞાનથી જાણેલા ત્રિકાળી
ચૈતન્યસ્વભાવના આશ્રયે ટકતાં શુદ્ધતાનું પોષણ અને અશુદ્ધતાનો નાશ થવો તે ક્રિયા છે. આવા જ્ઞાન અને
ક્રિયા તે મોક્ષનું કારણ છે.
જીવત્વશક્તિ છે પણ રાગ–દ્વેષ નથી. જો જીવત્વશક્તિને કારણે રાગ–દ્વેષ હોય તો સિદ્ધભગવાનને પણ
રાગ–દ્વેષ થવા જોઈએ; અને જો રાગ–દ્વેષને કારણે જીવત્વ હોય તો સિદ્ધભગવાનને જીવત્વશક્તિ ન રહી
શકે. માટે રાગમાં જીવત્વ નથી ને જીવત્વમાં રાગ નથી. આ જીવત્વશક્તિથી આત્માને જોતાં રાગાદિ બધા
ભાવો તો મરી ગયેલાં (ચૈતન્યસ્વરૂપમાં અભાવરૂપ) દેખાય છે, ને ચૈતન્યસ્વરૂપ એક આત્મા જ પોતાના
દ્રવ્ય–ગુણ અને નિર્મળપર્યાયોથી જીવતો–નભતો–ટકતો–શોભતો દેખાય છે. અહીં તો શુદ્ધતાની જ વાત છે,
વિકારને તો જીવ ગણ્યો જ નથી; વિકારભાવો ચૈતન્યસ્વભાવની અપેક્ષાએ તો મડદાં જ છે, તેનામાં જીવત્વ
નથી.