Atmadharma magazine - Ank 099
(Year 9 - Vir Nirvana Samvat 2478, A.D. 1952).

< Previous Page   Next Page >


PDF/HTML Page 17 of 21

background image
ઃ ૬૦ઃ આત્મધર્મઃ ૯૯
ભગવાન આત્મા એકેક સમયમાં પોતાની અનંતી રિદ્ધિને સાથે રાખીને પરિણમી રહ્યો છે; પણ પોતે
પોતાની રિદ્ધિનો મહિમા ભૂલીને પરના મહિમામાં મોહી પડયો છે. તેને આચાર્યભગવાન ચૈતન્યરિદ્ધિ દેખાડે છે કે
અરે જીવ! તારી અનંતી રિદ્ધિ તારામાં જ ભરી છે, માટે તારી રિદ્ધિને તું બહારમાં ન શોધ. તું તારા આત્માની
સામે જો તો તને તારી બેદહ રિદ્ધિ દેખાય. બહારના જડ પદાર્થોમાં તારા આત્માની રિદ્ધિ નથી, માટે બહારમાં તો
ન જો, અને તારામાં પણ અનંતી શક્તિના ભેદ પાડીને ન જો. કેમ કે તારો આત્મા બધી શક્તિથી અભેદરૂપ છે,
તેમાંથી એક શક્તિ જુદી નથી પડતી. એક શક્તિને જુદી પાડીને લક્ષમાં લેવા જતાં રાગની ઉત્પત્તિ થાય છે, પણ
કાંઈ વસ્તુમાંથી તે શક્તિ જુદી પડતી નથી. માટે અનંતશક્તિથી અભેદરૂપ આત્માને લક્ષમાં લેતાં પોતાની
અનંતી રિદ્ધિ પ્રતીતમાં આવી જાય છે; તેની પ્રતીત થતાં પરનો મહિમા ટળી જાય છે, એનું નામ પ્રથમ
સમ્યગ્દર્શનરૂપી અપૂર્વ ધર્મ છે.
આત્માની એક શક્તિમાં બીજી અનંતી શક્તિઓ પણ અભેદ છે. તેમાં એક દર્શનશક્તિ છે, તે
અનાકારઉપયોગમયી છે. બધા પદાર્થો છે–એમ બધાને સામાન્યપણે દેખવાની દર્શનની શક્તિ છે, પણ તેમાંથી
કોઈને આઘાપાછા કરવાની તેની શક્તિ નથી. દર્શન બધા પદાર્થોને સામાન્યપણે દેખે તેમાં આત્મા પોતે પણ
ભેગો જ છે, પણ ‘આ હું અને આ પર’ એવા ભેદ દર્શન નથી પાડતું.
જગતના બધા પદાર્થો સત્રૂપે છે; જગતમાં એક જીવ જ સત્ છે ને બીજું બધું ભ્રમ છે–એમ નથી; જીવ
છે.
આ દર્શનઉપયોગ સૂક્ષ્મ છે, છદ્મસ્થ તેને પકડી ન શકે પણ અનુમાનથી જાણી શકે. જે સમ્યગ્દર્શન અને
મિથ્યાદર્શન કહેવાય છે તે આ દર્શનઉપયોગના ભેદ નથી, તે તો શ્રદ્ધાની પર્યાયના પ્રકારો છે. ‘सम्यग्दर्शनज्ञान–
चारित्राणि मोक्षमार्गः’ કહ્યું છે તેમાં આ દર્શનઉપયોગની વાત નથી પણ સમ્યક્શ્રદ્ધાની વાત છે. દર્શનઉપયોગ તો
અજ્ઞાનીને પણ હોય છે, તે કાંઈ મુક્તિનું કારણ નથી. મોક્ષનું કારણ તો શુદ્ધઆત્માની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–રમણતારૂપ
શુદ્ધઉપયોગ છે. અહીં તો અનંતશક્તિવાળો આત્મા ઓળખાવવા માટે તેની દર્શનશક્તિનું વર્ણન કર્યું છે.
જગતમાં બધું સત્ છે તેને સામાન્યપણે દર્શન દેખે છે; તેમ જ, જગતમાં બધું સત્ હોવા છતાં તેમાં એક
જીવ ને બીજું અજીવ, એક સિદ્ધ ને બીજો નિગોદ, એક જ્ઞાની ને બીજો અજ્ઞાની–એમ જુદી જુદી વિશેષ સત્તા છે,
તેને જાણનાર જ્ઞાનઉપયોગ છે. દર્શન અને જ્ઞાન બંને શક્તિ આત્મામાં અનાદિઅનંત છે.
સામાન્ય સત્તા તરીકે બધુંય સત્ છે. દ્રવ્ય સત્ છે, ગુણ સત્ છે ને પર્યાયો પણ સત્ છે. અને વિશેષપણે
તેમાં દ્રવ્યના જીવ અને અજીવ એવા બે ભેદ છે, જીવના ગુણોમાં શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–આનંદ વગેરે ભેદો છે, પર્યાયમાં
વિકાર અને નિર્મળ એવા ભેદો છે, ક્ષેત્રથી પણ અસંખ્ય પ્રદેશોનો ભેદ છે ને કાળથી પણ ભૂત–વર્તમાન–ભાવી
ઇત્યાદિરૂપે ભેદ છે. તેમાં વિશેષ ભેદોને લક્ષમાં ન લેતાં સામાન્ય સત્તામાત્રને દેખનારું દર્શન છે ને વિશેષપણે
જાણનારું જ્ઞાન છે. આ બંને શક્તિઓ આત્મામાં એક સાથે અનાદિઅનંત છે. તેમાં દર્શનશક્તિમાં સર્વદર્શીપણું
પ્રગટવાની તાકાત ભરી છે, ને જ્ઞાનશક્તિમાં સર્વજ્ઞતા પ્રગટવાની તાકાત ભરી છે. આ શક્તિની પ્રતીત કરતાં
વ્યક્તિની પ્રતીત પણ થઈ જાય છે. આ ત્રીજી શક્તિમાં દશિશક્તિ વર્ણવી છે તે સામાન્ય શક્તિરૂપ છે, ને પછી
નવમી સર્વદર્શિત્વ શક્તિ વર્ણવીને આ શક્તિનું પૂરું કાર્ય બતાવશે.
ધર્મ કેમ થાય તેની આ વાત ચાલે છે. પ્રથમ તો ધર્મ કયાં થાય? આત્માનો ધર્મ કયાંય નિમિત્તમાં થતો
નથી, દેહમાં થતો નથી ને શુભાશુભ વિકારમાં પણ થતો નથી; આત્માનો ધર્મ તો આત્માની નિર્મળપર્યાયમાં થાય
છે.–પણ તે ધર્મ કેમ થાય? તે ધર્મ કયાંય બહારમાં પર સામે જોવાથી ન થાય, તેમ જ પોતાની પર્યાય સામે
જોવાથી પણ ન થાય, પણ અનંતધર્મવાળા ત્રિકાળી આત્માની સન્મુખ દ્રષ્ટિ કરવાથી જ પર્યાયમાં ધર્મ થાય છે. તે
અનંતધર્મવાળા આત્માની શક્તિઓનું આ વર્ણન ચાલે છે.
આત્માના પરિણમનમાં અનંત શક્તિઓ ઊછળે છે, પણ જે રાગાદિ થાય તેને અહીં ચૈતન્યમૂર્તિ
આત્માના પરિણમનમાં લીધા જ નથી કેમ કે તે આત્માનો સ્વભાવ