નથી. આત્માની અનંત શક્તિમાં એક દશિ શક્તિ છે, તેનો સ્વભાવ ‘બધું છે’ તેને દેખવાનો છે, પણ કયાંય
પરમાં પોતાપણું માનીને મોહ કરવાનો કે કાંઈ ફેરફાર કરવાનો તેનો સ્વભાવ નથી. આવી શક્તિવાળા પોતાના
આત્માની પ્રતીત કરે તો સ્વરૂપની સાવધાની જાગે અને મૂર્ચ્છા ટળી જાય. અનાદિથી એકેક સમયનો મોહ છે તે
આત્માનું ભાન કરતાં ટળી જાય છે. ત્રિકાળી અનંતશક્તિનો પિંડ હું છું–એમ જ્યાં સ્વીકાર થયો ત્યાં એક
સમયપૂરતો મોહ રહી શકે નહિ.
વિષયભૂત આખો આત્મા પણ પ્રતીતમાં આવી ગયો. તેમાં અનંતશક્તિઓ અભેદપણે આવી જાય છે, પણ
વિશેષપણે સમજાવવા માટે ગુણના લક્ષણભેદથી ૪૭ શક્તિઓનું વર્ણન કર્યું છે. આખા આત્માની કબૂલાત વગર
તેની એક શક્તિની પણ યથાર્થ કબૂલાત થતી નથી. એક દર્શનશક્તિએ લોકાલોકના સર્વ પદાર્થોને દેખી લીધા
એટલે એક શક્તિએ સર્વ શક્તિઓને કબૂલી લીધી; તેથી એક દર્શનશક્તિની પ્રતીત કરતાં ‘અનંત ગુણો છે’
એવી આત્મસામર્થ્યની પ્રતીત પણ થઈ જ ગઈ.
સ્વરૂપ નથી’ એમ ભેદ પાડીને જ્ઞાન જાણે છે. દર્શનશક્તિની સાથે જ આવી જ્ઞાનશક્તિ પણ પરિણમે છે. તે
જ્ઞાનનું જ કાર્ય સ્વ–પરનો ને હેય–ઉપાદેયનો વિવેક કરવાનું છે.
દરેક શક્તિનો આકાર છે.
ઉત્તરઃ– દર્શનને અનાકાર કહ્યું છે તે તો તેનો વિષય સામાન્ય સત્તામાત્ર જ છે તે અપેક્ષાએ કહ્યું છે.
અપેક્ષાએ તેને ‘અનાકાર’ કહેવામાં આવ્યું છે. ‘અનાકાર’ કહેતાં ભેદનો અભાવ સમજવો, પણ લંબાઈ–
પહોળાઈરૂપ આકારનો અભાવ ન સમજવો; લંબાઈ–પહોળાઈરૂપ આકાર તો દર્શનને પણ છે. દરેકેદરેક ગુણ
આકારવાળો જ છે. જેવડો વસ્તુનો આકાર છે તેવડો જ તેના દરેક ગુણનો આકાર છે. વસ્તુના બધા ગુણનો
આકાર એક સરખો હોય છે, કોઈ ગુણનો આકાર નાનો–મોટો નથી હોતો. જડ–ચેતન વગેરેનો ભેદ પાડીને
દેખતું નથી માટે દર્શન અનાકાર છે, પણ જો પોતાના અસંખ્ય પ્રદેશોરૂપ આકાર તેને ન હોય તો તેનું અસ્તિત્વ
જ કયાં રહે? અસંખ્યપ્રદેશોરૂપી ચૈતન્યમંદિરમાં આત્માની અનંતશક્તિઓનું વાસ્તુ છે. એક સૂક્ષ્મ રજકણથી
માંડીને સિદ્ધ ભગવાન, કોઈ પણ પદાર્થના દ્રવ્ય–ગુણ કે પર્યાય આકાર વગરના ન હોય; પછી ભલે આકાર
નાનો હોય કે મોટો, પણ આકાર વગરનું તો કોઈનું અસ્તિત્વ ન જ હોય. આત્માની દર્શનશક્તિનું ક્ષેત્ર તો
અસંખ્યપ્રદેશી જ છે પણ તેનામાં લોકાલોકને દેખી લેવાનું સામર્થ્ય છે; આકાર મર્યાદિત હોવા છતાં સામર્થ્ય
અમર્યાદિત છે.
કયાંય યાદ પણ નથી કર્યા, કેમ કે તેનો તો આત્માના સ્વભાવમાં અભાવ છે. આવી શુદ્ધશક્તિના પિંડરૂપ
આત્માને પ્રતીતમાં લેતાં જ બીજા બધાની રુચિ ખસી જાય છે, ને શક્તિઓનું નિર્મળ પરિણમન થઈ જાય છે–
એવી આ વાત છે. સત્સ્વભાવી ભગવાન આત્મા અનંતશક્તિનો ભંડાર સ્વયંસિદ્ધ છે; તે દ્રવ્ય નિરપેક્ષ, તેની
અનંતી શક્તિઓ પણ નિરપેક્ષ અને તેનું સમય સમયનું પરિણમન પણ બીજાથી નિરપેક્ષ છે. રાગને તો
આત્માના પરિણમનમાં ગણ્યો નથી. બધી શક્તિઓના નિર્મળ પરિણમનથી ઊછળતો જ્ઞાનમાત્ર ભાવ તે જ
આત્મા છે. આવા આત્માને પ્રતીતમાં લઈને સાધક જીવ પરિણમે છે તેને અનંતગુણોમાં પહેલી અવસ્થા પલટીને
બીજી નિર્મળ અવસ્થા