રીતે ચિતિશક્તિથી જીવત્વ ઓળખાય છે અને જીવત્વથી આખું દ્રવ્ય લક્ષમાં આવે છે. બધી શક્તિઓના પિંડરૂપ
દ્રવ્યને ઓળખવાનું લક્ષણ ‘જ્ઞાન’ છે, તે જ્ઞાનમાત્રભાવમાં આ બધી શક્તિઓ ભેગી જ પરિણમે છે.
દ્રવ્યનું અસ્તિત્વ જ સિદ્ધ થઈ શકતું નથી.
આત્મા જડ થઈ જાય ને જીવનશક્તિ પણ જડની થઈ જાય. માટે આત્માને જ્ઞાનમાત્ર કહેતાં આવી ચિતિશક્તિ
પણ ભેગી આવી જ જાય છે.
થાય છે કે ‘આ કરિયાવર આ બાઈનો છે.’ પણ જો તે કન્યા જ મરી ગઈ હોય તો કરિયાવર કોનો? તેમ અહીં
શક્તિઓનું વર્ણન છે તે બધો જીવનો કરિયાવર છે, જીવની ઋદ્ધિ છે, તે જીવની જાહેરાત કરે છે. આ શક્તિઓ
વડે તે શક્તિને ધારણ કરનાર એવા જીવને જો ન ઓળખે અને જડઋદ્ધિવાળો કે રાગવાળો જ જીવને માને તો તે
જીવે ચૈતન્યમય જીવને મરી ગયેલો માન્યો છે. એટલે કે તેને શુદ્ધ અનંતશક્તિસંપન્ન જીવની શ્રદ્ધા નથી.
જીવત્વશક્તિ, ચિતિશક્તિ વગેરે શક્તિઓ છે તે તો જીવતાજાગતા જીવની જાહેરાત કરે છે. જીવ વગર શક્તિઓ
કોની? શુદ્ધ જીવની પ્રતીત વગર આ શક્તિઓની ઓળખાણ થાય નહિ.
થતી નથી, પણ અનંતધર્મના પિંડરૂપ આત્માના આશ્રયે જ આ શક્તિ રહેલી છે તેથી તેની સામે જોઈને જ આ
શક્તિની યથાર્થ કબૂલાત થઈ શકે છે.
સદા જાગતો–સ્વપરપ્રકાશક છે.
અને જુઓ, અમારો વ્યવહાર!–તે કરતાં કરતાં કેટલો ધર્મ થાય?’ જ્ઞાની તેના વ્યવહારનો ઉપહાસ કરે છે કે
અરે! હાલ રે હાલ, જોઈ તારી ક્રિયા, અને જોયો તારો વ્યવહાર! આત્માના સ્વરૂપમાં તેનું અસ્તિત્વ જ કોણ
ગણે છે? તેં માનેલી શરીરની ક્રિયા તો જડ છે, તેનો આત્મામાં તદ્ન અભાવ છે અને ક્ષણિક રાગરૂપ વ્યવહારની
લાગણી તે પણ ચૈતન્યનો સ્વભાવ નથી; એ રીતે તારી માનેલી ક્રિયાનું અને વ્યવહારનું અસ્તિત્વ જ
આત્મસ્વભાવમાં નથી, તો પછી તેનાથી આત્માનો ધર્મ થવાની વાત જ કયાં રહી?
આશ્રયે રહેલી છે, તે આત્માના આશ્રયે જ ધર્મ થાય છે.
ચેતનપણું નથી, એટલે ચિતિશક્તિ તો આત્મામાં રાગનો અભાવ બતાવે છે. આત્મા અજડત્વસ્વરૂપ છે એટલે કે
પરિપૂર્ણ ચૈતન્યસ્વરૂપ છે–એમ કહ્યું તેમાં પરનો, વિકારનો અને અલ્પજ્ઞતાનો આત્માના સ્વભાવમાંથી નિષેધ
થઈ જ ગયો.–આત્માની અનંત શક્તિમાં આવી એક ચિતિશક્તિ છે. આત્માને ઓળખીને તેના આશ્રયે
જ્ઞાનમાત્રભાવનું પરિણમન થતાં આ શક્તિ પણ તેમાં ભેગી જ પરિણમે છે. અખંડ આત્માના આશ્રયે તેની બધી
શક્તિઓ એક સાથે જ પરિણમે છે. તેમાંથી બીજી ચિતિશક્તિનું વર્ણન પૂરું થયું *