ઃ ૭૮ઃ આત્મધર્મઃ ૧૦૦
પ્રકારના વ્યવહારનો નિષેધ આવી ગયો. રાગ થાય તેમાં વ્યવહારે આત્માની પર્યાયની પ્રભુતા છે પણ તે રાગ
જીવનું મૂળ સ્વરૂપ નથી તેથી તેને અસદ્ભૂત વ્યવહાર કહીને તેનો નિષેધ કર્યો. હવે, જ્ઞાનમાં રાગ જણાતાં કોઈને
એમ પ્રશ્ન થાય કે રાગનો નિષેધ કરવા છતાં જ્ઞાનમાં રાગ જણાય છે તો ખરો!–તો કહે છે કે જ્ઞાન રાગને જાણે
છે એમ કહેવું તે પણ વ્યવહાર છે, ખરેખર તો જ્ઞાન જ્ઞાનને જ જાણે છે. જ્ઞાન રાગનું નથી પણ જ્ઞાન જ્ઞાનનું જ
છે–એમ નિશ્ચય કહીને ઉપચરિત સદ્ભૂત વ્યવહારનો પણ નિષેધ કર્યો. પ્રથમ તો પર્યાયમાં તે તે પ્રકારનો
વ્યવહાર છે એમ જે જાણે તે જીવ નિશ્ચયના આશ્રયે તે વ્યવહારનો નિષેધ કરે. પણ પર્યાયમાં વ્યવહાર છે એટલું
પણ જે ન જાણે તેને તો તે વ્યવહારનો આશ્રય છોડીને નિશ્ચયનો આશ્રય કરવાનું અને વ્યવહારનો નિષેધ
કરવાનું કાંઈ રહેતું નથી.
છઠ્ઠી ગાથામાં આત્માને જ્ઞાયક કહેતાં ત્રણ પ્રકારના વ્યવહારનો નિષેધ થયો. તેનો નિષેધ કરતાં
‘પર્યાયમાં તે છે’ એમ વ્યવહારની કબૂલાત આવી જાય છે, પણ નિશ્ચય જ્ઞાયકભાવની દ્રષ્ટિ કરતાં તે વ્યવહારનો
નિષેધ થઈ જાય છે.
(૪) અનુપચરિત સદ્ભૂત વ્યવહાર અને તેનો નિષેધ
છઠ્ઠી ગાથામાં બાકી રહી ગયેલા અનુપચરિત સદ્ભૂત વ્યવહારનો નિષેધ કરવા માટે આચાર્યદેવે સાતમી
ગાથા લીધી છે. એકરૂપ શુદ્ધ જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિ કરવા છતાં સાધકને પર્યાયમાં હજી રાગ–દ્વેષ પણ રહે છે કેમ
કે આત્મામાં કથંચિત્ ગુણગુણીભેદ છે. આ ગુણગુણીભેદને લક્ષમાં લેવો તે અનુપચરિત સદ્ભૂત વ્યવહારનય છે.
પરમાર્થે જ્ઞાયક તો જ્ઞાયક જ છે, તેનામાં નિશ્ચયથી જ્ઞાન–દર્શન–ચારિત્રના ભેદ પણ વિદ્યમાન નથી.
ગુણગુણીભેદના લક્ષે અભેદ આત્માનો અનુભવ થતો નથી, તેથી તે ગુણગુણીભેદરૂપ અનુપચરિત સદ્ભુત
વ્યવહારનો પણ નિષેધ કરીને એક નિશ્ચય જ્ઞાયકભાવ જ આદરવા જેવો છે.–આમ બતાવીને તે વિષય
આચાર્યદેવ પૂરો કરશે.
ચારિત્ર, દર્શન, જ્ઞાન પણ વ્યવહાર–કથને જ્ઞાનીને;
ચારિત્ર નહિ, દર્શન નહિ, નહિ જ્ઞાન, જ્ઞાયક શુદ્ધ છે. ૭.
જ્ઞાન દર્શન–ચારિત્રના ભેદથી આત્માને ઓળખાવવો તે પણ વ્યવહાર છે. આ ગાથામાં શુદ્ધ
જ્ઞાયકભાવ બતાવીને તે વ્યવહારનો પણ નિષેધ કર્યો છે. એકરૂપ જ્ઞાયકભાવ છે તે નિશ્ચય છે, તે
જ્ઞાયકસ્વભાવમાં વિકાર કે ભેદ નથી. પરંતુ પર્યાયમાં વિકાર અને ભેદ છે, તે વ્યવહાર છે; તે વ્યવહારના
ચાર પ્રકાર છે. જેણે નિશ્ચયસ્વભાવનો આશ્રય પ્રગટ કરીને તે વ્યવહારનો નિષેધ કર્યો છે એવા સાધકને
વ્યવહારનું યથાર્થ જ્ઞાન હોય છે.
(૧) સાધક જાણે છે કે હજી મારી પર્યાયમાં વિકાર થાય છે. તેમાં જે પ્રગટ ખ્યાલમાં પકડી શકાય છે
એવા બુદ્ધિપૂર્વકના વિકારને આત્માને જાણવો તે ઉપચરિતઅસદ્ભૂત વ્યવહારનય છે.
(૨) જે વખતે બુદ્ધિપૂર્વકનો વિકાર છે તે વખતે પોતાના ખ્યાલમાં ન આવી શકે એવો અબુદ્ધિપૂર્વકનો
વિકાર પણ છે; તેને જાણવો તે અનુપચરિત અસદ્ભૂત વ્યવહારનય છે.
(૩) જ્ઞાતાસ્વભાવના ભાનપૂર્વક જ્ઞાની વિકારને પણ જાણે છે; ત્યાં, ‘જ્ઞાનમાં વિકાર જણાય છે’ એમ
કહેવું તે ઉપચરિતસદ્ભૂત વ્યવહારનય છે. અને–
(૪) સાધકને રાગરહિત જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિ થઈ હોવા છતાં હજી પર્યાયમાં રાગ પણ થાય છે;
જ્ઞાયકસ્વભાવની શ્રદ્ધામાં રાગનો નિષેધ થયો હોવા છતાં, ગુણભેદને કારણે ચારિત્રની પર્યાયમાં હજી રાગ થાય
છે.–આવા ગુણભેદથી આત્માને જાણવો તે અનુપચરિતસદ્ભૂત વ્યવહારનય છે.
‘આત્મા જ્ઞાયક છે’ એમ અભેદ આત્માને લક્ષમાં લેવો તે નિશ્ચયનય છે. તે નિશ્ચયને લક્ષમાં લેતાં
ઉપરના ચારે પ્રકારના વ્યવહારનો નિષેધ થઈ જાય છે. તેમાંથી પહેલા ત્રણ પ્રકારોનો નિષેધ છઠ્ઠી ગાથામાં
આવ્યો, અને ચોથા પ્રકારના વ્યવહારનો નિષેધ સાતમી ગાથામાં આવ્યો.
આત્મા પરથી તો તદ્ન ભિન્ન છે, પર સાથે તો તેને કાંઈ સંબંધ નથી. આત્માથી ભિન્ન પદાર્થને આત્માના
માનવા અથવા આત્મા તેનું કાંઈ કરે એમ માનવું તેને તો નયાભાસ કહીને મિથ્યાનયમાં જ ગણ્યા છે. ‘तद्गुण
संविज्ञान’ એટલે કે વસ્તુના પોતાના ભાવને જ વસ્તુનો જણાવે તેને જ નય ગણ્યો છે. આત્માનો વ્યવહાર
આત્માના ભાવમાં હોય, આત્માથી બહારના પદાર્થમાં આત્માનો વ્યવહાર ન હોય. તેથી અહીં, આત્મામાં જે