: શ્રાવણ : ૨૦૦૮ : આત્મધર્મ–૧૦૬ : ૧૯૯ :
છે. વળી સિદ્ધ ભગવાન તે લોકનું દ્રવ્ય છે; લોકનું દ્રવ્ય લોકની બહાર કેમ જાય?
(૨) ઘડિયાળના જે બે કાંટા દેખાય છે તે નિશ્ચયકાળ નથી તેમ જ વ્યવહારકાળ પણ નથી, તે તો
પુદ્ગલદ્રવ્યની પર્યાય છે; કેમકે તે તો ઈન્દ્રિયનો વિષય હોવાથી પ્રગટપણે રૂપી છે, અને રૂપી તો પુદ્ગલ જ હોય.
કાળદ્રવ્ય ઈન્દ્રિયનો વિષય થાય નહિ, કેમકે તે અરૂપી છે.
(૩) વૃક્ષનાં પાંદડાં પુદ્ગલ દ્રવ્યની પર્યાય છે; પુદ્ગલમાં ક્રિયાવર્તી નામની એક શક્તિ છે, તે શક્તિના
કારણે તેનું ક્ષેત્રાંતર થાય છે, અને તેથી જ પાંદડા ચાલે છે.
નીચે જે પડછાયો ચાલતો દેખાય છે તેમાં ખરેખર તે પડછાયો નથી ચાલતો, પણ તે તે જગ્યાના
પરમાણુઓ પોતે જ દ્રવ્યત્વગુણને કારણે ઊજળી અને કાળી અવસ્થારૂપે થાય છે.
(૪) આકાશને ધર્મદ્રવ્ય કે અધર્મદ્રવ્ય બેમાંથી એકેય નિમિત્ત નથી; કેમકે ધર્મદ્રવ્ય તો ગતિરૂપ પરિણત દ્રવ્યોને
ગતિમાં નિમિત્ત છે, આકાશદ્રવ્ય કાંઈ ગતિ કરતું નથી. તેથી તેને ધર્મદ્રવ્ય નિમિત્ત નથી. અને અધર્મદ્રવ્ય ગતિપૂર્વક
સ્થિતિ પામનારા દ્રવ્યોને નિમિત્ત છે, આકાશદ્રવ્ય તો સદાય સ્થિર જ છે, તે ગતિપૂર્વક સ્થિતિને પામેલું નથી, માટે તેને
અધર્મદ્રવ્ય પણ નિમિત્ત નથી. ગતિ–સ્થિતિમાં ધર્મ–અર્ધમદ્રવ્યનું નિમિત્તપણું જીવ અને પુદ્ગલને જ છે.
(૫) અરિહંત ભગવાનને જ્ઞાનાદિગુણોની સ્વભાવઅર્થપર્યાય છે, યોગ વગેરે ગુણોની
વિભાવઅર્થપર્યાયો છે તથા પ્રદેશત્વગુણની વિભાવવ્યંજનપર્યાય છે. અને સિદ્ધભગવાનને સ્વભાવઅર્થપર્યાય
તથા સ્વભાવવ્યંજનપર્યાય છે, તેમને વિભાવઅર્થપર્યાય કે વિભાવવ્યંજનપર્યાય નથી.
અરિહંત ભગવાનને બધી અર્થપર્યાયો સ્વભાવરૂપ થઈ નથી પણ કેટલીક થઈ છે, અને સિદ્ધ ભગવાનને
તો બધી અર્થપર્યાયો સ્વભાવરૂપ થઈ ગઈ છે. વળી અરહંત ભગવાનને વ્યંજનપર્યાય પણ વિભાવરૂપ છે ને સિદ્ધ
ભગવાનને તે સ્વભાવરૂપ છે.
(૬) જીવનો આકાર મોટો હોય તો તેને સુખ થાય એમ નથી; કેમકે સુખ તો અર્થપર્યાય છે અને આકાર
તે વ્યંજનપર્યાય છે, તેથી નાનો–મોટો આકાર તે સુખ–દુઃખનું કારણ નથી, પણ સુખ ગુણની સ્વભાવઅર્થપર્યાય
તે સુખ છે, ને વિભાવઅર્થપર્યાય તે દુઃખ છે.
વળી જડ ઈન્દ્રિયો વધારે હોય તો જીવને સુખ થાય – એમ પણ નથી; કેમકે જડ ઈન્દ્રિયોમાં સુખ નથી
તેથી તે જીવને સુખનું કારણ નથી, સુખ તો આત્મામાં જ છે.
પ્રશ્ન : ૫ (अ) અભાવના પ્રકાર અને તેની વ્યાખ્યા લખો.
(ब) નીચેના વાક્યોમાં જે શબ્દોની નીચે લીટી કરી છે તેની વચ્ચે ક્યો અભાવ છે તે કારણસહિત લખો :
(૧) જીવની મરજીથી મુખમાંથી વાણી નીકળી.
(૨) સોનીએ હથોડીવડે કુંડળ બનાવ્યું.
(૩) આહારવર્ગણામાંથી આહારકશરીર થયું.
(૪) કર્મ આત્માને સંસારમાં રખડાવે.
(૫) વર્તમાનમાં બિરાજમાન સીમંધર પરમાત્મા ભવિષ્યમાં સિદ્ધ થવાના છે.
(૬) ‘દ્રવ્યસંગ્રહ’ વાંચીને મને જ્ઞાન થયું.
(૭) એક ગૃહસ્થે ધન ખર્ચ્યું તેથી તેને ધર્મ થયો.
[નોટ :– અહીં લખેલા વાક્યો માત્ર ‘અભાવ’ના પ્રકારોને શોધી કાઢવા માટે લખવામાં આવ્યા છે, તે
વાક્યો પ્રમાણે સિદ્ધાંત છે એમ ન સમજવું.]
ઉત્તર : ૫ (अ) ‘અભાવ’ના ચાર પ્રકાર છે– (૧) પ્રાક્અભાવ (૨) પ્રધ્વંસઅભાવ (૩)
અન્યોન્યઅભાવ અને (૪) અત્યંતઅભાવ.
(૧) પ્રાક્અભાવ= એક દ્રવ્યની વર્તમાન પર્યાયનો તેની પૂર્વપર્યાયમાં અભાવ.
(૨) પ્રધ્વંસઅભાવ= એક દ્રવ્યની વર્તમાન પર્યાયનો તેની ભવિષ્યની પર્યાયમાં અભાવ.
(૩) અન્યોન્યઅભાવ= એક પદ્ગલદ્રવ્યની વર્તમાન પર્યાયનો બીજા પુદ્ગલદ્રવ્યની વર્તમાન પર્યાયમાં અભાવ.
(૪) અત્યંતઅભાવ= એક દ્રવ્યનો બીજા દ્રવ્યમાં અભાવ.
(ब) (૧) ‘મરજી’ અને ‘મુખ’ વચ્ચે અત્યંતઅભાવ છે; કારણ કે મરજી તે જીવની પર્યાય છે અને મુખ
તે પુદ્ગલની પર્યાય છે.
‘મુખ’ અને ‘વાણી’ વચ્ચે અન્યોન્યઅભાવ છે; કારણ કે તે બંને પુદ્ગલદ્રવ્યની વર્તમાન પર્યાયો છે.