: શ્રાવણ : ૨૦૦૮ : આત્મધર્મ–૧૦૬ : ૨૦૫ :
‘આંખો ફાડીને ટગટગ જોઈ જ રહે છે’
[જિજ્ઞાસુ શિષ્યની પાત્રતા]
જે જીવ અજ્ઞાની છે, જેણે કદી આત્માના પરમાર્થસ્વરૂપને અનુભવ્યું નથી, પણ હવે જેને શુદ્ધ
આત્મસ્વરૂપ સમજવાની ઝંખના જાગી છે એવા પાત્ર શિષ્યને શ્રીગુરુ આત્માનું પરમાર્થસ્વરૂપ સમજાવે છે. તે
શિષ્યને ‘આત્મા’ એવો શબ્દ કહેવામાં આવતાં, જેવો ‘આત્મા’ શબ્દનો અર્થ છે તે અર્થના જ્ઞાનથી રહિત
હોવાથી કાંઈ પણ ન સમજતાં મેંઢાની જેમ આંખો ફાડીને ટગટગ જોઈ જ રહે છે....... જુઓ, અહીં આચાર્યદેવ
જિજ્ઞાસુ શિષ્યની પાત્રતા બતાવે છે. શિષ્ય હજી આત્માને સમજ્યો નથી પણ સમજવાનો કામી છે, તેથી
સમજાવનાર જ્ઞાની પ્રત્યે મેંઢાની જેમ ટગટગ જોઈ જ રહે છે. અહીં મેંઢાનું દ્રષ્ટાંત શિષ્યની જિજ્ઞાસા બતાવવા
માટે આપ્યું છે. મેંઢાનું દ્રષ્ટાંત દોષ બતાવવા માટે નથી પણ ગુણ બતાવવા છે; જેમ મેંઢામાં અનુસરવાની ટેવ છે
તેમ શિષ્ય પણ સામે સમજાવનાર જ્ઞાનીના ભાવને અનુસરવા માંગે છે. પોતે નથી સમજતો તેથી સામા ઉપર
કંટાળો નથી લાવતો પણ સમજવાની જિજ્ઞાસાથી તેની સામે ટગટગ જોઈ જ રહે છે.
‘આંખો ફાડીને ટગટગ જોઈ જ રહે છે’ એમ કહેવામાં આચાર્યદેવે ઘણા ભાવો મૂકી દીધા છે. પ્રથમ તો
સમજવાની જિજ્ઞાસા છે એટલે ચિત્તને ક્યાંય આડું અવળું ભમાવતો નથી પણ સમજવા માટે ચિત્તને એકાગ્ર કરે
છે. પોતાને નથી સમજાતું તેમાં સામા કહેનારનો વાંક નથી કાઢતો, પણ સમજવા માટે પોતે જ્ઞાનની વિશેષ
એકાગ્રતા કરે છે. વળી પોતે કાંઈ સમજતો નથી તોપણ ટગટગ જોઈ જ રહે છે–તેમાં તેને એટલો તો વિશ્વાસ છે
કે આ મારું હિત થાય એવું કાંઈક કહેવા માંગે છે, એટલે જ્ઞાની કહે છે તે વાત મારે સમજવા જેવી છે; આથી
સમજવા માટે પોતાના બધાય જ્ઞાનને આત્મા તરફ એકાગ્ર કરે છે. ‘આંખો ફાડીને ટગટગ જોઈ જ રહે છે’ એમ
કહ્યું, તેમાં બહારની આંખો તો વ્યવહારથી છે, ખરેખર જોવાનું કાર્ય તો અંતરના જ્ઞાનચક્ષુ કરે છે, એટલે કે
જ્ઞાનનો જે ક્ષયોપશમ ઊઘડયો છે તેને હવે પાછો વાળતો નથી પણ તે ક્ષયોપશમજ્ઞાનને આત્મા તરફ એકાગ્ર કરે
છે. અને નિમિત્ત તરીકે કહીએ તો આત્માનું સ્વરૂપ સંભળાવનાર જ્ઞાનીની સામે ટગટગ જોઈ જ રહે છે–એટલે
એનાથી વિરુદ્ધ કહેનારા કુગુરુઓની વાત સાંભળવા માંગતો નથી, તેમ જ બહારનાં વિષય–કષાયમાં પણ
ચિત્તને ભમાવતો નથી; બસ, માત્ર આત્મા જ સમજવા માંગે છે. – ‘કામ એક આત્માર્થનું, બીજો નહિ મન
રોગ’ –આટલી પાત્રતા તો શ્રોતામાં થઈ ગઈ છે–એમ સ્વીકારીને શ્રી કુંદકુંદાચાર્યદેવે સમયસારમાં શુદ્ધઆત્માનું
સ્વરૂપ સમજાવ્યું છે. આવો શિષ્ય પોતાના જ્ઞાનને શુદ્ધઆત્મા તરફ એકાગ્ર કરીને સ્વરૂપના સહજ આનંદનો
અનુભવ કરે જ.
પ્રથમ આચાર્યદેવે આત્મામાં સિદ્ધપણું સ્થાપ્યું કે ‘હું સિદ્ધ અને તું પણ સિદ્ધ!’ આત્માના સિદ્ધપણાની તે
વાત સાંભળતાં જ જેને અંતરથી હોંશ અને ઉત્સાહ આવ્યો તેવા જીવની આત્મા સમજવા માટેની ચેષ્ટા જોઈને
શ્રી આચાર્યભગવાને નક્કી કર્યું કે આ જીવને આત્મા સમજવાની ધગશ અને પાત્રતા છે, તેથી તેને ‘આત્મા’
સમજાવે છે. અને તે જીવ જ્ઞાનના ક્ષયોપશમરૂપી જે આંખ ઊઘડી છે તેને બંધ કરતો નથી, પણ તે બધા જ્ઞાનને
આત્મા તરફ એકાગ્ર કરે છે. –આવા લાયક આત્મામાં ધર્મનું બીજ રોપાય છે, ને તે જીવમાં તરત દેશનાલબ્ધિનું
પરિણમન થઈને તે આત્માના આનંદનો અનુભવ કરે છે.
આત્માનું યથાર્થ સ્વરૂપ સમજ્યા વિના જ હું અત્યાર સુધી દુઃખમાં રખડ્યો, આત્મસ્વરૂપ સમજવામાં જ
મારું હિત છે–એમ જેને અંતરમાં ભાસે તેનું જ્ઞાન આત્મા તરફ વળ્યા વગર રહે નહિ. જિજ્ઞાસુ જીવને શ્રવણમાં
બેદરકારી કે નિરુત્સાહભાવ ન હોય, પણ સમજવાની દરકાર અને ઉત્સાહભાવ હોય. અહો! આ જ્ઞાની મને
મારા હિતની વાત સંભળાવે છે–મારા અપૂર્વ કલ્યાણની વાત કહે છે – એમ અંતરમાં અપૂર્વ ઉલ્લાસભાવ
લાવીને પાત્ર જીવ આત્મસ્વરૂપને સમજી જાય છે.
પહેલાંં ન સમજાય તેથી કંટાળીને ભાગતો નથી, પણ સમજવા માટે ધીરજપૂર્વક ઊભો રહે છે અને
આંખો ફાડીને ટગટગ જોઈ જ રહે છે. એવા શિષ્યને આચાર્યદેવ સમજાવે છે કે ‘હે ભાઈ! અંતરમાં જે સદાય
દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રને પ્રાપ્ત છે તે આત્મા છે.’ જુઓ, રાગ તે આત્મા નથી, દેહની ક્રિયા કરે તે આત્મા નથી, પણ
સદાય દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રસ્વરૂપ આત્મા છે. ‘આત્મા’ શબ્દનો આવો