જાય છે, કેમકે પર્યાય તે પોતાનો વ્યવહાર છે તેને માન્યો નહિ એટલે એકાંત મિથ્યાત્વ થઈ ગયું. જ્ઞાની તો
પોતાના દ્રવ્ય અને પર્યાય બંનેને બરાબર જાણીને અભેદ તરફ ઢળે છે, એટલે તેની દ્રષ્ટિમાં અભેદની મુખ્યતા ને
ભેદની ગૌણતા છે. પણ જે જીવ પોતાના દ્રવ્ય–પર્યાયને જાણતો જ નથી તેને તો મુખ્ય–ગૌણ કરવાનું રહ્યું જ
ક્યાં? અનેકાન્તથી દ્રવ્ય–પર્યાય બંનેને જાણીને અભેદ દ્રવ્યદ્રષ્ટિ કરતાં ભેદનો વિકલ્પ તૂટીને નિર્વિકલ્પ અનુભવ
થાય છે, આ જ સાધક–દશાની એટલે કે ધર્મની રીત છે. આ સિવાય બહારના ક્રિયાકાંડ તો દૂર રહ્યા, પણ ભેદ
ઉપરની દ્રષ્ટિ રહે ત્યાંસુધી પણ ધર્મ થતો નથી. અભેદ દ્રવ્યની દ્રષ્ટિથી જ ધર્મ થાય છે.
એમ નથી કે પર્યાય પરને લીધે થાય છે! પર્યાય પણ પોતાનો જ અંશ છે, પણ અહીં અભેદ દ્રવ્યને ઓળખાવવા
માટે પર્યાયને ગૌણ કરીને તેને વ્યવહાર કહ્યો છે. ‘રાગાદિ વિકારી ભાવો પુદ્ગલના પરિણામ છે’ –એમ
અધ્યાત્મદ્રષ્ટિથી સમયસારાદિમાં કહ્યું છે, પણ ત્યાં તેનો આશય શું છે તે સમજવું જોઈએ. ત્યાં તો ક્ષણિક
પર્યાયને ગૌણ કરીને તેનું લક્ષ છોડાવવા અને અભેદ દ્રવ્યની દ્રષ્ટિ કરાવવા માટે તેમ કહ્યું છે, કાંઈ જીવની
પર્યાય પરને લીધે થાય છે અથવા પુદ્ગલકર્મ જીવને વિકાર કરાવે છે–એમ કહેવાનો ત્યાં આશય નથી. અજ્ઞાની
જીવ પોતાના મિથ્યા અભિપ્રાયમાંથી ઊંધો આશય કાઢીને શાસ્ત્રના વિપરીત અર્થ કરે છે, પણ શાસ્ત્રમાં તેવો
આશય છે જ નહિ.
આ વ્યવહાર પરના આશ્રયે નથી પણ પોતાનો જ અંશ છે. દ્રવ્ય અને પર્યાય બંને નિશ્ચયથી પોતાનાં જ છે.
પર્યાયને વ્યવહાર કહ્યો પણ તેથી તે પર્યાય કાંઈ પરને લીધે નથી થતી. ક્ષાયોપશમિકજ્ઞાન વગેરે ભાવો કે
રાગાદિભાવો તે પણ નિશ્ચયથી જીવનો જ અંશ છે, કેમકે તે જીવની પર્યાયમાં થાય છે. પણ અહીં અધ્યાત્મ–
કથનીમાં અભેદ વસ્તુ બતાવવાનું પ્રયોજન હોવાથી ભેદને–પર્યાયને ગૌણ કહેવામાં આવે છે; ભેદને ગૌણ કરીને
અભેદને મુખ્ય કહેવામાં આવે તો જ અભેદ વસ્તુ સારી રીતે ઓળખી શકાય છે; અને અભેદ વસ્તુને યથાર્થ
ઓળખીને તેનો આશ્રય કરવાથી જ જીવનું કલ્યાણ થાય છે, ભેદબુદ્ધિ તો અનાદિની છે, તેનાથી જીવનું કલ્યાણ
થતું નથી.
પર્યાયબુદ્ધિ છે. લોકોને પર્યાય જ પ્રસિદ્ધ છે એટલે કે ક્ષણિક રાગાદિ પર્યાયને જ આખો આત્મા તેઓ માની રહ્યા
છે, પણ રાગરહિત ત્રિકાળી શુદ્ધ દ્રવ્યને તેઓ જાણતા નથી, તેથી તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. તેને ત્રિકાળ શુદ્ધ દ્રવ્યનું જ્ઞાન
કરાવવા માટે અનાદિઅનંત એકરૂપ ચૈતન્યસ્વભાવને પ્રધાન કરીને તેને નિશ્ચયનયનો વિષય કહ્યો. એ રીતે
અખંડ જીવદ્રવ્યનું જ્ઞાન કરાવવા માટે પર્યાયાશ્રિત ભેદને ગૌણ કરીને અભૂતાર્થ કહ્યા. અભેદદ્રવ્યની દ્રષ્ટિમાં ભેદ
દેખાતા નથી, તેથી અભેદદ્રષ્ટિ કરાવવા માટે ભેદને અભૂતાર્થ કહ્યા છે. પરંતુ, પર્યાયને અભૂતાર્થ કહી તેથી તે
વસ્તુનું સ્વરૂપ જ નથી–એમ નથી. પર્યાય પોતાની છે તેને ન જાણે ને એકલા સામાન્ય દ્રવ્યને જ માને તો તે
પણ એકાંત મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
ત્રિકાળી તત્ત્વને જાણતા નથી એવા જીવો પણ પર્યાયબુદ્ધિ મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
પ્રસિદ્ધ નથી, તેણે તો પર્યાયનું સ્વરૂપ પણ જાણ્યું નથી. કર્મ રાગ કરાવે