કરવાનું અભિમાન છોડીને જીવ સ્વ તરફ વળે અને આત્માની સંભાળ કરે–એટલે ધર્મ થાય. અજ્ઞાની જીવો
પરના ભરોસે પોતાને ભૂલી રહ્યા છે; તેઓને પોતાના સ્વભાવનો વિશ્વાસ અને સંતોષ નથી એટલે ક્યાંક પરનાં
કાર્ય કરીને ત્યાંથી સંતોષ લેવા માગે છે, પણ પરમાંથી કદી આત્માની શાંતિ આવતી નથી; એટલે તે જીવો પરનું
કરવાની મિથ્યા માન્યતાથી મફતના આકુળવ્યાકુળ અને દુઃખી થાય છે. જ્ઞાની તો પરથી ભિન્ન નિજ સ્વભાવને
જાણીને તેમાં સંતુષ્ટ છે, એટલે પરનાં કાર્ય કરવાનું મિથ્યા અભિમાન તેને થતું નથી, તે શાંતિ માટે પોતાના
સ્વભાવમાં એકાગ્ર થાય છે.
શરીર વગેરેનાં દરેક રજકણ તેની સ્વતંત્ર યોગ્યતાના સામર્થ્યથી પોતાની ક્રિયા કરી રહ્યાં છે, તે જડનું
(૧) જડનું કાર્ય, તેનો કર્તા જડ છે, આત્મા તેનો કર્તા નથી; તેથી તેનાથી તો આત્માને ધર્મ થતો નથી
સ્વીકારે તે પણ અજ્ઞાની છે. આત્મા જ્ઞાયકમૂર્તિ નિર્વિકાર છે, તે વિકારનો કર્તા નથી–એમ સમજાવવા માટે અહીં
શુદ્ધ દ્રવ્યદ્રષ્ટિથી તે વિકારને આચાર્યદેવે પુદ્ગલના પરિણામ કહી દીધા છે, અને તે આત્માથી અન્ય છે.
કીધી છે; કેમકે આત્માના શુદ્ધસ્વભાવની અપેક્ષાએ તે વિકારભાવ ભિન્ન છે માટે તે અન્ય વસ્તુ છે. તે વિકારભાવો
શુદ્ધ આત્માના આશ્રયે થતા નથી પણ જડના લક્ષે થાય છે. ધર્માત્માની દ્રષ્ટિ આત્માના શુદ્ધ સ્વભાવ ઉપર છે અને
તે સ્વભાવમાંથી વિકારભાવ આવતા નથી તેથી ધર્મી તેનો કર્તા થતો નથી, માટે તેને જડ–પુદ્ગલપરિણામ કહીને
આત્માથી અન્ય વસ્તુ કહેવામાં આવી છે. પણ તે પરિણામ કાંઈ પુદ્ગલમાં થતાં નથી તેમ જ કર્મ પણ કરાવતું
નથી. આત્માની પર્યાયમાં તે થાય છે, પણ અહીં તે પર્યાયબુદ્ધિ છોડાવીને શુદ્ધ દ્રવ્યની દ્રષ્ટિ કરાવવા માટે તેને
આત્માથી અન્ય કહ્યાં છે. ખરેખર અન્ય કોને કહેવાય? –કે જે શુદ્ધ આત્માની દ્રષ્ટિ કરે તેને; અજ્ઞાનીને તો વિકાર
અને આત્મસ્વભાવની ભિન્નતાનું ભાન નથી, તે તો વિકાર અને આત્મસ્વભાવને એકમેક માનીને વિકારનો કર્તા
થાય છે તેથી તેને વિકાર આત્માથી અન્ય ન રહ્યો. જ્ઞાનીની દ્રષ્ટિ વિકારથી ભિન્ન શુદ્ધ આત્મા ઉપર છે, તે શુદ્ધ
દ્રષ્ટિમાં જ્ઞાની વિકારનો કર્તા થતો નથી, તેથી તેને વિકાર તે આત્માથી અન્ય વસ્તુ છે. આ રીતે વિકારને
આત્માથી અન્ય વસ્તુ કહીને આચાર્યદેવે શુદ્ધ આત્મદ્રવ્યની દ્રષ્ટિ કરાવી છે. એવી દ્રષ્ટિ કર્યા વગર કોઈ જીવ એમ
માને કે વિકાર આત્માથી અન્ય છે–તો તેને વસ્તુસ્વરૂપનું ભાન નથી.
કરે છે અને તેનો તે