સ્વભાવની રુચિમાં વિકારનો કર્તા થતો નથી; તે તો પોતાની સ્વભાવદ્રષ્ટિના જોરે અલ્પકાળમાં વિકારનો સર્વથા
અભાવ કરીને સિદ્ધ થાય છે. સમ્યગ્દર્શનનો વિષય તો પુણ્ય–પાપથી અન્ય વસ્તુ છે; જે પુણ્ય–પાપની લાગણી થાય
તે સમ્યગ્દર્શનના વિષયભૂત ચૈતન્યનો સ્વભાવ નથી માટે પરમાર્થે તે વિકારી લાગણીઓ આત્માથી અન્ય છે.
ઉપર કહ્યું તે પ્રમાણે પોતાના શુદ્ધ આત્મસ્વભાવનું ભાન થતાં, વિકાર સાથે પણ કર્તાકર્મપણું છૂટીને
ભક્તિ વગેરેના શુભરાગથી કે બહારની ક્રિયાથી આત્માનું કલ્યાણ થવાનું માની લ્યે તેને ધર્મનું ભાન નથી.
બહારની ક્રિયાઓ તો જડથી થાય છે, અને શુભરાગ થાય તે વિકાર છે, તે વિકારનો હું કર્તા ને તે મારું કાર્ય એમ
જે માને તે પણ અધર્મી છે. શુદ્ધ દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર વગેરે કોઈ પણ પર તરફનો રાગ તે વિકાર છે; જે જીવ તે રાગની
રુચિ અને ઉત્સાહ કરીને તેને જ ધર્મ માની રહ્યો છે પણ પોતાના શુદ્ધ આત્માની રુચિ અને ઉત્સાહ કરતો નથી,
તેને આચાર્ય–ભગવાન સમજાવે છે કે અરે જીવ! જડની ક્રિયા તો તારાથી જુદી ચીજ છે અને પુણ્ય–પાપના ભાવ
પણ આત્મસ્વભાવથી અન્ય વસ્તુ છે, કેમકે જો તે અન્ય ન હોય તો આત્મામાંથી તે ટળીને કદી રાગરહિત
સિદ્ધદશા થાય નહિ. સિદ્ધદશામાં પુણ્ય–પાપના ભાવ હોતા નથી માટે તે આત્માનું ખરું કર્તવ્ય નથી. આત્મા
પોતાના શુદ્ધસ્વભાવમાં તન્મય થઈને વીતરાગભાવે પરિણમે તે જ તેનું ખરું કર્તવ્ય છે, અને તે જ ધર્મ છે.
નહિ. સંયોગ શું કરે? બહારમાં સાક્ષાત્ ભગવાનનો સંયોગ હોવા છતાં પણ અજ્ઞાનીને અંદરથી પુણ્યની રુચિ
અને તેની કર્તૃત્વબુદ્ધિ ગઈ નહિ ને આત્માના સ્વભાવની રુચિ થઈ નહિ; તેથી પોતાની ઊંધી દ્રષ્ટિએ વિકારની
ઉત્પત્તિ થઈ, ને સંસારમાં રખડયો. ‘દ્રષ્ટિ તેવી સૃષ્ટિ’ સૃષ્ટિ એટલે પર્યાયની ઉત્પત્તિ; જેવી દ્રષ્ટિ હોય તેવી
પર્યાયની ઉત્પત્તિ થાય. ગમે તે સંયોગમાં ઊભો હોય પણ તે વખતે જીવની દ્રષ્ટિ ક્યાં પડી છે તે જોવાનું છે. જો
પોતાના શુદ્ધ ચૈતન્ય–સ્વભાવ ઉપર દ્રષ્ટિ હોય તો પર્યાયમાં સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ શુદ્ધતાની ઉત્પત્તિ થાય
છે અને જો વિકાર ઉપર ને સંયોગ ઉપર દ્રષ્ટિ હોય તો પર્યાયમાં મિથ્યાત્વ વગેરે વિકારની ઉત્પત્તિ થાય છે. એ
રીતે દ્રષ્ટિ તેવી સૃષ્ટિ છે, જેવી દ્રષ્ટિ હોય તેવું કાર્ય થયા કરે છે.
ભાઈ! તું ક્ષણિક વિકારના કર્તાકર્મની બુદ્ધિ છોડ; તારો સ્વભાવ ક્ષણિક વિકાર જેટલો નથી. પહેલાંં પોતાના
યથાર્થ વસ્તુસ્વભાવને ખ્યાલમાં લેવો જોઈએ, તેની રુચિ અને વિશ્વાસ કરવો જોઈએ; તેના જ શરણે ધર્મ થાય
છે. જેના શરણે ધર્મ થાય છે તે વસ્તુના ભાન વિના જ્ઞાનને ક્યે ઠેકાણે થંભાવશે? અને કોનું શરણું લઈને ધર્મ
કરશે?
સ્વભાવના વલણની મુખ્યતા ખસીને રાગની મુખ્યતા થઈ જાય તો સાધકદશા રહેતી નથી. એક સમય પણ
સ્વભાવના વલણની મુખ્યતા ખસીને વિકારની મુખ્યતા થાય તો તે જીવ મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. શુભરાગની ઉત્પત્તિ
વખતે જો તે રાગની જ મુખ્યતા ભાસે અને સ્વભાવની મુખ્યતા ન ભાસે તો તેને સ્વભાવથી અન્યવસ્તુની
એટલે કે જડકર્મની ઉત્પત્તિ થાય છે પણ ધર્મની ઉત્પત્તિ થતી નથી. ધર્મી જીવની દ્રષ્ટિમાં ત્રિકાળી શુદ્ધસ્વભાવની
જ સદાય મુખ્યતા છે, ને તે જ સમ્યગ્દર્શન છે. સ્વભાવની મુખ્યતામાં તેને ક્ષણેક્ષણે નિર્મળદશાની ઉત્પત્તિ થાય છે
તે ધર્મીનું ધર્મકર્તવ્ય છે. છ ખંડનું રાજ્ય અને છન્નુ હજાર રાણીઓના વૃંદમાં પડેલા