પણ આત્માની શક્તિનો વિકાસ થતાં તે પરનું કાંઈ કરી દે કે જગતનો ઉદ્ધાર કરી દે–એમ બનતું નથી.
અલ્પજ્ઞતાના આશ્રયે સર્વજ્ઞતાની પ્રતીત કેમ થાય? અલ્પજ્ઞપર્યાય વડે સર્વજ્ઞતાની પ્રતીત થાય, પણ
અલ્પજ્ઞતાના આશ્રયે સર્વજ્ઞતાની પ્રતીત ન થાય; ત્રિકાળી સ્વભાવના આશ્રયે જ સર્વજ્ઞતાની પ્રતીત થાય છે.
પ્રતીત કરનારી તો પર્યાય છે પણ તેને આશ્રય દ્રવ્યનો છે. દ્રવ્યના આશ્રયે સર્વજ્ઞતાની પ્રતીત કરનાર જીવને
સર્વજ્ઞતારૂપે પરિણમન થયા વગર રહે નહિ.
માને. અલ્પજ્ઞપર્યાય વખતે પણ સર્વજ્ઞત્વશક્તિ હોવાનો જેણે નિર્ણય કર્યો તેની રુચિનું જોર અલ્પજ્ઞપર્યાય
ઉપરથી ખસીને અખંડ સ્વભાવમાં વળી ગયું છે, એટલે તે ‘સર્વજ્ઞભગવાનનો નંદન’ થયો છે.
સમસ્ત પદાર્થોને, તેના ગુણોને તેમ જ તેની ભાવાંતર કે ક્ષેત્રાંતરરૂપ અવસ્થાઓને–બધાને એકસાથે જાણે એવું
આત્માના જ્ઞાનનું વિભુત્વ છે; જે આત્મા પોતાની આવી જ્ઞાનશક્તિની પ્રતીત કરે તે જ ખરો જૈન અને
સર્વજ્ઞદેવનો ભક્ત છે; પણ આત્મા પરનું લ્યે–મૂકે–ફેરફાર કરે એમ જે માને છે તે આત્માની શક્તિને, સર્વજ્ઞદેવને
કે જૈનશાસનને માનતો નથી, તે ખરેખર જૈન નથી.
‘સર્વજ્ઞ...’ એટલે બધાને જાણનાર. અનંત દ્રવ્ય, અનંત ગુણો, અનંતી પર્યાયો–એ બધાને જાણે એવો મોટો
મહિમાવંત પોતાનો સ્વભાવ છે તેને અન્યપણે–વિકારી સ્વરૂપે માનવો તે જ આત્માની મોટી હિંસા છે. ભાઈ રે!
તું સર્વનો જ્ઞ એટલે જાણનાર છો, પણ પરનું તો કાંઈ કદી કરી શકતો જ નથી. જ્યાં દરેક વસ્તુએ વસ્તુ જુદી છે
ત્યાં જુદી ચીજનું તું શું કર? તું સ્વતંત્ર અને તે પણ સ્વતંત્ર, બધા સ્વતંત્ર છે. અહો! અનેકાન્તમાં તો એકલી
વીતરાગતા છે. ‘હું મારાપણે છું ને પરપણે નથી’ એમ નક્કી કરતાં જ અનંતા પરતત્ત્વોથી ઉદાસ થઈને
સ્વતત્ત્વમાં રહી ગયો એટલે વીતરાગતા થઈ ગઈ, –આમ અનેકાન્તમાં વીતરાગતા આવી જાય છે. અનેકાન્ત
કહો કે ભેદજ્ઞાન કહો, તેના વિના વીતરાગતા હોય જ નહિ.
વીતરાગી ચારિત્રનું સ્થાપન છે એટલે અનેકાન્ત તે જ મોક્ષમાર્ગ છે, અનેકાન્ત તે પરમ અમૃત છે. જ્યાં પરનું
કરવાનું માન્યું ત્યાં એકાન્ત છે, તેમાં મિથ્યાત્વ અને રાગ–દ્વેષ ભરેલા છે, તે જ સંસારનું મૂળ છે.
પરથી પૃથક્ વસ્તુ સિદ્ધ થાય છે. હું પરથી શૂન્ય છું ને મારા સ્વભાવથી સ્વાધીન–પરિપૂર્ણ છું–એમ અનેકાન્તમાં
વીતરાગીશ્રદ્ધા છે, સ્વ–પર તત્ત્વની ભિન્નતાનું વીતરાગીજ્ઞાન છે, અને તેમાં જ સ્વરૂપસ્થિરતારૂપ
વીતરાગીચારિત્ર છે કેમકે પરથી ભિન્નતા જાણી એટલે જ્ઞાન પરમાં ન રોકાતાં સ્વમાં ઠર્યું. –એ રીતે
વીતરાગીશ્રદ્ધા વીતરાગીજ્ઞાન અને વીતરાગીચારિત્ર એ ત્રણેય અનેકાન્તમાં આવી જાય છે.