હોય ત્યાં જ્ઞાન જાણે કે અહીં બળખો અટક્યો છે, પણ તે બળખાને કાઢવાની જ્ઞાનની તાકાત નથી; શરીરમાં
રોગ થાય તે રોગ ક્યારે થયો–કેટલો થયો તેને જ્ઞાન જાણે પણ રોગને દૂર કરવો તે જ્ઞાનની તાકાત નથી. શ્રીમદ્
રાજચંદ્ર કહે છે કે ‘તણખલાના બે કટકા કરવાની શક્તિ પણ અમે ધરાવતા નથી’ –એનો આશય એમ છે કે
અમે તો જ્ઞાયક છીએ, એક પરમાણુમાત્રને પણ ફેરવવાનું કર્તાપણું અમે માનતા નથી. તણખલાના બે કટકા
થાય તેને કરવાની અમારી તાકાત નથી પણ જાણવાની તાકાત છે. –અને તે પણ એટલું જ જાણવાની તાકાત
નથી પણ પરિપૂર્ણ જાણવાની તાકાત છે. જે જ્ઞાનની પૂર્ણ જાણવાની શક્તિને માને તે અધૂરી દશાને કે રાગને
પોતાનું સ્વરૂપ ન માને, એટલે તેને જ્ઞાનના ઉઘાડનો અહંકાર ક્યાંથી થાય? જ્યાં પૂર્ણ સ્વભાવનો આદર છે ત્યાં
અલ્પજ્ઞાનનો અહંકાર હોતો જ નથી. જ્ઞાનસ્વભાવી આત્મા સંયોગ વિનાનો તેમ જ પરમાં અટકવાના ભાવ
વિનાનો છે, કોઈ બીજા વડે તેનું માન કે અપમાન નથી. સર્વજ્ઞતા એટલે એકલું જ્ઞાન... પૂરેપૂરું જ્ઞાન... એવા
જ્ઞાનથી ભરેલા આત્માની પ્રતીત કરવી તે ધર્મનો મૂળ પાયો છે.
તેનાથી જ મારું જ્ઞાન પરિણમે છે એમ ન માનતાં શાસ્ત્ર વગેરેના નિમિત્તથી મારું જ્ઞાન પરિણમે છે એમ જેણે
માન્યું તેણે સંયોગથી લાભ માન્યો. જે જેનાથી લાભ માને તેને તેમાં સુખબુદ્ધિ હોય જ. સંયોગથી લાભ માને
તેને સંયોગમાં સુખબુદ્ધિ છે, નિમિત્તથી લાભ માને તેને નિમિત્તમાં સુખબુદ્ધિ છે. સંયોગ એટલે પર વિષય;
નિમિત્ત પણ પર વિષય છે. જેને નિમિત્તના આશ્રયની બુદ્ધિ છે તેને પર વિષયમાં સુખબુદ્ધિ છે. જેણે આત્માને
કોઈ પણ સંયોગથી કે નિમિત્તથી લાભ માન્યો તેને ઊંડેઊંડે પર વિષયોની જ રુચિ પડી છે, તેને આત્માના
સ્વાધીનસુખની રુચિ થઈ નથી ને સ્વવિષય તેની દ્રષ્ટિમાં આવ્યો નથી. જેને ખરેખર આત્માના સુખની રુચિ
મૈથુનબુદ્ધિ એટલે કે વિષયોમાં સુખબુદ્ધિ છે.
હેતુ પડ્યો છે.
પરિણમતાં સંયોગનો આશ્રય કરીને જ પરિણમી રહ્યા છે; ભલે શુભભાવ હો તોપણ તેમને વિષયોની રુચિ ટળી
નથી ને સ્વભાવસુખની રુચિ થઈ નથી.
ઊંડાણમાં વિષયોના સુખની રુચિ પડી છે; તેણે પોતાના આત્માને ધ્યેયરૂપ નથી ર્ક્યો પણ વિષયોને જ ધ્યેયરૂપ
બનાવ્યા છે. અહીં વિષયો કહેતાં એકલા અશુભરાગના નિમિત્તો જ ન સમજવા, પણ દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર વગેરે
શુભરાગના નિમિત્તો તે પણ પરવિષય જ છે. પોતાના ચૈતન્યસ્વભાવ સિવાયના બધાય પદાર્થો પરવિષયો છે,
તેમના આશ્રયથી જે લાભ માને તેને પરવિષયોની પ્રીતિ છે.
છે કે પોતાની શક્તિ સામે જોઈને કરી છે? આત્માની શક્તિની પ્રતીત આત્માને ધ્યેય બનાવીને થાય કે પરને
ધ્યેય બનાવીને થાય? કોઈ નિમિત્ત, રાગ કે અધૂરી પર્યાયના લક્ષે પૂર્ણતાની પ્રતીત થતી નથી પણ અખંડ
સ્વભાવના લક્ષે જ પૂર્ણતાની