જ રહેલો છે, તેથી તે આત્મવર્તી છે. અહીં આત્માને ‘અસર્વગતનય’ થી ‘આત્મવર્તી’ કહ્યો તેનો અર્થ
‘અલ્પજ્ઞતા’ નથી; મીં ચેલી આંખનું દ્રષ્ટાંત અલ્પજ્ઞતા બતાવવા માટે નથી આપ્યું પણ ‘આત્મવર્તીપણું’
બતાવવા માટે આપ્યું છે. આત્મા પોતાના જ્ઞાન–સામર્થ્યથી સર્વને જાણતો હોવા છતાં પોતે પોતામાં જ લીન રહે
છે, સર્વમાં વ્યાપી જતો નથી, –માટે તે સર્વવર્તી નથી પણ આત્મવર્તી છે. સમસ્ત જ્ઞેયોને જાણી લે છે તે
અપેક્ષાઓ આત્માને સર્વવર્તી કહ્યો, પણ આત્મા પરજ્ઞેયોમાં વર્તતો નથી પણ પોતામાં જ વર્તે છે તે અપેક્ષાએ તે
આત્મવર્તી છે. ‘સર્વવર્તી કહીને આત્માનું પરિપૂર્ણ જ્ઞાનસામર્થ્ય બતાવ્યું, ને આત્મવર્તી’ કહીને પરથી ભિન્નતા
બતાવી. અહો! સમસ્ત પદાર્થોને જાણવા છતાં જ્ઞાન પરજ્ઞેયોમાં વર્તતું નથી, જ્ઞાન તો આત્મવર્તી છે, આત્મામાં
જ લીન રહીને તે સર્વને જાણી લે છે; માટે પરજ્ઞેયોની સન્મુખ થઈને તેને જાણવાની આકુળતા છોડ, ને તારા
અચિંત્ય સામર્થ્ય! અનંત ધર્મવાળા ચૈતન્યપદનો મહિમા વાણીથી પૂરો પડે તેમ નથી; જ્ઞાનમાં પરિપૂર્ણ આવે
પણ વાણીથી તેનો મહિમા પૂરો પડે તેમ નથી. માટે કહ્યું છે કે–
કહી શક્યા નહિ તે પણ શ્રી ભગવાન જો;
અનુભવગોચર માત્ર રહ્યું તે જ્ઞાન જો.’
ફાંફા મારે પણ ધર્મ થાય તેમ નથી.
આત્માની પૂર્ણ જ્ઞાનશક્તિ ખીલે તેથી કાંઈ તે બહાર ફેલાઈ જા૧ય––એમ નથી. જ્યાં ચૈતન્યનું દિવ્ય કેવળજ્ઞાન
ઝળહળી ઊઠે ત્યાં ભાવથી અનંતતા થાય છે પણ ક્ષેત્રથી અનંતતા થતી નથી. અસંખ્યપ્રદેશી ક્ષેત્રમાં
અનંતસામર્થ્ય ભર્યું છે–એવો ચૈતન્યનો મહિમા છે. કેવળજ્ઞાનનું ક્ષેત્ર પોતાના આત્મા પ્રમાણે જ છે, એટલે
થાય છે. જેમ મીંચેલી આંખ પોતે પોતામાં જ રહેલી છે તેમ આત્મા પરની સન્મુખ થયા વિના અને પરમાં ગયા
વિના પોતે પોતામાં જ રહીને જાણે છે તેથી તે આત્મવર્તી છે, –આમ અસર્વગતનય જાણે છે.
જણવા છતાં પોતે તે અનંત પદાર્થોપણે થઈ જતો નથી, પોતે તો પોતાના એકપણે રહીને જ જાણે છે.
જ્ઞાનમાં આવા નિમિત્તનૈમિત્તિકસંબંધની પૂર્ણતા ક્યારે થાય? –કે નિમિત્તની અપેક્ષા છોડીને જ્ઞાનસ્વભાવમાં
મિથ્યાજ્ઞાનમાં નિમિત્ત હોય, પણ તે મિથ્યાજ્ઞાન પ્રમાણે સામી વસ્તુનું સ્વરૂપ નથી તેથી મિથ્યાજ્ઞાનો વિષય
જગતમાં નથી.
તે જ વસ્તુના લક્ષે કોઈ જીવ રાગદ્વેષ કરે તો તેના રાગદ્વેષમાં નિમિત્ત થાય એવો પણ તે વસ્તુનો ધર્મ છે.
કોઈ જીવ તે વસ્તુના લક્ષે મિથ્યાજ્ઞાન કરે તો ત્યાં સામી વસ્તુને ‘મિથ્યાજ્ઞાનનું નિમિત્ત’ કહેવાય, પણ
સમ્યગ્જ્ઞાનનો જ વિષય છે.