સમય સમય(નાં) કારણ કાર્ય દ્વારા આનંદનો
પરિણામ કારણ છે તે ઉત્તર પરિણામ(રૂપ) કાર્યને કરે
કહીએ છીએ. જેમ ષટ્ગુણી વૃદ્ધિ–હાનિ એક સમયમાં
સધાય છે તેમ એક વસ્તુના પરિણામમાં ભેદ
કલ્પનાદ્વાર વડે કારણ–કાર્યનાં ત્રણ ભેદ સાધીએ છીએ.
(તે આ પ્રમાણે–) દ્રવ્ય કારણ–કાર્ય, ગુણ કારણ–કાર્ય
અને પર્યાય કારણ–કાર્ય. પ્રથમ દ્રવ્યના કારણ–કાર્ય
કહીએ છીએ–
દ્રવ્ય કાર્ય છે.
પોતાના કાર્યને પોતે જ કરે છે. દ્રવ્યમાં જો કારણ–કાર્ય
ન હોય તો દ્રવ્યપણું કેવી રીતે રહે? માટે સંસારમાં
જેટલા પદાર્થો છે તે તે સર્વે પોતપોતાનાં કારણ–કાર્યને
કરે છે. તેથી જીવદ્રવ્યનાં કારણ–કાર્યવડે જીવનું સર્વસ્વ
૨. સ્વામી કાર્તિકેયાનુંપ્રેક્ષા ગા. ૨૨૨; ૨૩૦.
ગુણ જ કાર્ય છે. એક સત્તાગુણ સર્વે ગુણોનું કારણ છે
અને સર્વે ગુણો (તેનું) કાર્ય છે. એક સૂક્ષ્મ (ત્વ) ગુણ
સર્વે ગુણોનું કારણ છે અને સર્વે ગુણો કાર્ય છે. એક
અગુરુલઘુ ગુણ સર્વે ગુણોનું કારણ છે અને સર્વે ગુણો
કાર્ય છે. એક પ્રદેશત્વગુણ સર્વે ગુણોનું કારણ છે અને
સર્વે ગુણો કાર્ય છે, આ જ પ્રકારે એકેક ગુણ સર્વે
ગુણોનું કારણ છે અને સર્વે ગુણો કાર્ય છે.
સત્તા, દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયનાં હોવાપણાંરૂપ લક્ષણવાળી
છે, તેથી ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ કે જે સત્તાનું લક્ષણ છે તે
સત્તાનું કારણ છે અને સત્તા કાર્ય છે. એ જ પ્રમાણે
અગુરુલઘુત્વગુણ નિજકારણવડે નિજ–કાર્યને કરે છે. તે
અગુરુલઘુત્વગુણનો વિકાર (–પરિણમન) ષટ્ગુણી
વૃદ્ધિ–હાનિ છે; એ વૃદ્ધિ–હાનિવડે જ અગુરુલઘુકાર્ય
નીપજ્યું છે, તેથી અગુરુલઘુ પોતે પોતાનું જ કારણ છે.
આ પ્રમાણે સર્વે ગુણો પોતપોતાનું કારણ છે અને
પોતાના કાર્યને પોતે જ કરે છે.
‘અન્યગુણનિમિત્તકારણગ્રાહક નય’ ની વિવક્ષાથી
અન્ય ગુણના કારણથી અન્ય ગુણનું કાર્ય થાય છે;
‘અન્યગુણગ્રાહકનિરપેક્ષ, કેવળ ‘નિજગુણગ્રાહકનય’
ની વિવક્ષાથી નિજ ગુણ પોતે જ નિજનાં કારણ–કાર્યને
કરે છે.
દ્રવ્ય વિના ગુણ હોય નહિ, માટે ગુણકાર્યનું દ્રવ્ય કારણ
છે; પર્યાય ન હોય તો ગુણરૂપ કોણ પરિણમે? માટે
પર્યાય કારણ છે, ગુણ કાર્ય છે. એ પ્રમાણે ગુણકારણ–
કાર્યના અનેક ભેદ છે.