તે પોતાના જ્ઞાનસામર્થ્યની પ્રતીત વગર તે બીડું ઝીલી શકે નહિ; ક્રમબદ્ધ જેમ થવાનું નિયત છે તેમ જ થાય છે–
એવું બીડું ઝાલનાર જ્ઞાનમાં જ્ઞાનસ્વભાવની સન્મુખતાનો પુરુષાર્થ વગેરે બધા સમવાયો આવી જાય છે.
(૨) દ્વાદશઅનુપ્રેક્ષામાં કહેલો સમ્યક્ નિયતવાદ સમ્યગ્દ્રષ્ટિને જ હોય છે.
(૩) ગોમટ્ટસારમાં કહેલો મિથ્યાનિયતવાદ ગૃહીતમિથ્યાદ્રષ્ટિને જ હોય છે.
–માટે નિયતનો જ્યાં જે પ્રકાર હોય તે સમજવો જોઈએ; માત્ર ‘નિયત’ શબ્દ સાંભળીને ભડકવું ન
પ્રતીત કરવા જતાં બીજા બધા ધર્મોની પ્રતીત પણ ભેગી આવી જ જાય છે ને પ્રમાણજ્ઞાન થઈને અનંત ધર્મના
પિંડરૂપ શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માનો અનુભવ થાય છે.
નિયત જ છે. પણ તે નિયતના નિર્ણયમાં જ્ઞાતાસ્વભાવનો ‘પુરુષાર્થ’ છે, તે વખતે જે નિર્મળ સ્વપર્યાય પ્રગટી
તે જ તે સમયનો ‘કાળ’ છે, સ્વભાવમાં જે પર્યાય હતી તે જ પ્રગટી છે–તેથી તેમાં ‘સ્વભાવ’ પણ આવી ગયો,
અને જેટલે અંશે નિર્મળ પર્યાય પ્રગટી તેટલે અંશે કર્મનો અભાવ છે–તે ‘નિમિત્ત’ છે. આ રીતે એક સમયમાં
પાંચે બોલ એક સાથે આવી જાય છે. તેમાં નિયત–અનિયતરૂપ અનેકાન્ત ઉતારવો હોય તો, જે ભવિતવ્ય છે તે
‘નિયત’ અને નિયત સિવાયના બીજા ચાર બોલ તે ‘અનિયત’ –એ રીતે નિયત–અનિયતરૂપ અનેકાન્ત તે
ભગવાનનો માર્ગ છે. –પણ તેમાં ‘અનિયત’ શબ્દનો અર્થ ‘આઘુંપાછું કે અનિશ્ચિત’ –એમ ન સમજવો, પરંતુ
આત્માના નિયત ધર્મ સિવાયના બીજા ધર્મોનું નામ ‘અનિયત’ સમજવું.
નથી; વર્તમાનપર્યાયની બુદ્ધિ અંતર્મુખ થઈને દ્રવ્યમાં ઘૂસી જાય ત્યારે જ સમ્યક્નિયતનો નિર્ણય થાય છે.
પર્યાયમાં સમય સમયનો વિકાર છે તે મારા ત્રિકાળસ્વભાવમાં નથી–એમ બંને ધર્મોથી આત્માને જાણે તો
અવસ્થા વિકાર તરફથી પાછી ખસીને ચૈતન્યસ્વભાવ તરફ ઢળી જાય છે ને સમ્યગ્જ્ઞાન થાય છે.
જાય છે. જેણે નિયતિનો યથાર્થ નિર્ણય કર્યો તેને આત્માના જ્ઞાન–સ્વભાવનો અને કેવળીભગવાનનો તેમ જ
પુરુષાર્થનો વિશ્વાસ પણ ભેગો જ છે. નિયતિનો નિર્ણય કહો, સ્વભાવનો નિર્ણય કહો, કેવળજ્ઞાનનો નિર્ણય કહો,
પાંચ સમવાયનો નિર્ણય કહો, સમ્યક્પુરુષાર્થ કહો–તે બધું એક સાથે જ છે.
નિયતધર્મ છે અને પર્યાયમાં વિવિધતા થાય છે તે અનિયતધર્મ છે, –એ રીતે નિયત અને અનિયત બંને ધર્મો
એક સાથે રહેલાં છે. તેમાં નિયતિનયથી આત્માના દ્રવ્યસ્વભાવનું વર્ણન કર્યું, હવે અનિયતનયથી પર્યાયની વાત
કરશે.