લાભ થાય નહિ. ત્રિકાળી ચૈતન્યસ્વભાવનો પિંડ આત્મા છે તેની સન્મુખતાથી જ આત્માનો લાભ થાય છે તથા
સંકોચ ટળીને વિકાસ પ્રગટે છે. મારો ત્રિકાળી સ્વભાવ શું છે અને પરિણમનમાં સંકોચ કેમ છે–તે વાત સમજ્યા
વિના કોની સામે જોઈને પર્યાયનો વિકાસ કરશે? મંદ–કષાય થયો તેને જ ચૈતન્યનો વિકાસ જે જીવ માની બેઠો
હોય તેને કષાયથી ભિન્ન ચૈતન્યસ્વભાવનું ભાન નથી એટલે તેને ચૈતન્યનો વિલાસ પ્રગટે નહિ. મૂળ ભૂલ શું
છે અને તે ભૂલ વગરનો સ્વભાવ શું છે–તે જાણે નહિ ને બફમમાં–ભ્રમણામાં રહી જાય તેને ચૈતન્યનો વિકાસ
થતો નથી; તેને કદાચ કષાયની મંદતા અને જ્ઞાનનો ઉઘાડ ભલે હોય પરંતુ તેમાં આત્માનું હિત નથી, તે
ચૈતન્યનો ખરો વિલાસ નથી. ચૈતન્યના વિલાસની અતીન્દ્રિય મોજ તો કોઈ પરમ અદ્ભુત છે!
કલ્યાણ પ્રગટે નહિ. ભૂલનો જ ખ્યાલ ન આવે તો તે ભૂલ ભાંગીને ભગવાન ક્યાંથી થાય? ભગવાનપણું અને
ભૂલ–એ બંનેને જે જીવ સમજે તેને પોતામાં ભૂલ ટળીને ભગવાનપણાનો વિકાસ થયા વિના રહે નહિ. મારો
સ્વભાવ શું છે અને અંતરની સૂક્ષ્મ ભૂલ ક્યાં રહી જાય છે એની ખબર પડ્યા વગર અગિયાર અંગ ભણ્યો તોપણ
જીવની ભૂલ ભાંગી નહિ. જો વર્તમાનમાં ભૂલ છે તો નક્કી થાય છે કે નિજસ્વભાવની જેવી રુચિ હોવી જોઈએ તેવી
રુચિ કરી નથી, અને જો ભૂલ ન હોય તો નિજસ્વરૂપ સમજાયું હોવું જોઈએ અને તેના આનંદ વગેરેનો વિલાસ
ખીલવો જોઈએ. સંકોચ વગરનો મારો સ્વભાવ કેવો છે અને અત્યાર સુધી પર્યાયમાં સંકોચ કેમ રહ્યો–એ વાત જેને
પકડતાં ન આવડે તે જીવ સંકોચપર્યાયનો નાશ ન કરી શકે અને તેને સંકોચ વગરનો વિકાસ પ્રગટે નહિ.
પણ નક્કી કર્યું જ છે કે તે પર્યાયો દ્રવ્યમાંથી આવે છે, બહારથી નથી આવતી; એટલે એમ નક્કી કરનારની દ્રષ્ટિ
બહારમાં નથી રહેતી પણ અંતરમાં પોતાના દ્રવ્ય ઉપર તેની દ્રષ્ટિ જાય છે. અને દ્રવ્યમાં તો સંકોચ વગરનો
વિકાસ થવાનો સ્વભાવ છે તેથી તે દ્રવ્યની દ્રષ્ટિના જોરે પર્યાયમાં ક્રમબદ્ધ વિકાસ જ થતો જાય છે. આ રીતે
ક્રમબદ્ધ પર્યાયના નિર્ણયમાં દ્રવ્યદ્રષ્ટિ અને મોક્ષમાર્ગનો અપૂર્વ પુરુષાર્થ આવી જાય છે.
એકત્વરૂપ છે, તે પર્યાયમાં પણ અમર્યાદિત તાકાત છે. આત્મા અમુક ક્ષેત્ર અને અમુક કાળને જ જાણી શકે–એવી
મર્યાદા નથી; પણ અમર્યાદિત ક્ષેત્ર અને અમર્યાદિત કાળને જાણે એવી તેના ચૈતન્યવિલાસની અમર્યાદિત શક્તિ
છે. પાંચ ક્રોડ માણસોના ટોળામાં લાઉડસ્પીકરથી કોઈક એમ બોલ્યું કે ‘આત્મા અનંત ગુણનો ભંડાર છે, તેને
ઓળખો!’ ત્યાં સાંભળનારા બધાને તેવો ખ્યાલ આવે છે, અને ‘અત્યારે આ પાંચ ક્રોડ માણસો આ જાતનું
સાંભળી રહ્યા છે’ –એમ પાંચ ક્રોડનું જ્ઞાન એક સેકંડમાં થઈ જાય છે, પાંચ ક્રોડનું જાણતાં કાંઈ પાંચ ક્રોડ
સેકંડની વાર નથી લાગતી. જ્ઞાનનો સ્વભાવ તો એકસાથે બધું જાણી લેવાનો છે, તેમાં મર્યાદા એટલે કે હીનતા
રહે તે તેનો સ્વભાવ નથી. જ્યાં આત્માની આવી શક્તિનું ભાન થયું અને તેનો વિકાસ થયો ત્યાં અનંત
સિદ્ધભગવંતો તીર્થંકરો કેવળી ભગવંતો સંતો વગેરેનો ખ્યાલ પોતાના જ્ઞાનમાં આવી ગયો; પછી તે જીવને શંકા
રહેતી નથી, બીજાને પૂછવું પડતું નથી. આત્માનું જ્ઞાનસામર્થ્ય એવું બેહદ વિશાળ છે કે એક તેને જાણતાં બધાનું
જ્ઞાન થઈ જાય છે.
સ્વભાવનો પૂર્ણ વિકાસ જેમને પ્રગટી ગયો હોય એવા કેવળીની અંર્ત–બાહ્ય દશા કેવી હોય, તે સ્વભાવના સાધક
સંત–મુનિઓની દશા કેવી હોય, સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવોની દશા કેવી હોય, પર્યાય–