પ્રગટયો ત્યારે રાગમાં આરોપ કરીને તેને વ્યવહાર કહેવાય છે. નિશ્ચય પ્રગટયા વગર એકલા રાગને
વ્યવહાર કઈ રીતે કહેવો? વ્યવહારને વ્યવહાર કહેવડાવનાર નિશ્ચય જાગ્યા વિના વ્યવહારને ‘પહેલો’ કેમ
કહેવો? કેમ કે એવો વ્યવહાર તો અનાદિથી કરી જ રહ્યો છે તેથી તે તો અનાદિનો રૂઢ છે. શું અનાદિકાળમાં
રાગની મંદતા નથી કરી? અનંતવાર કરી છે. છતાં મોક્ષમાર્ગમાં તેને જે પહેલાં માને છે તે અનાદિથી જે
વ્યવહાર કર્યો છે તેમાં જ મૂઢ છે.
થતી નથી. આત્માએ અનાદિકાળથી સંસારમાં રખડતાં દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રની વ્યવહારશ્રદ્ધા કરી છે, શાસ્ત્રનું જ્ઞાન
કર્યું છે ને પંચમહાવ્રત પાળ્યાં છે, એ પ્રમાણે વ્યવહાર–રત્નત્રય એટલે કે શુભરાગ તો અનાદિથી કર્યો છે, તે
વ્યવહારમાં જ જે મમકાર કરે છે એટલે કે મોક્ષમાર્ગમાં વ્યવહાર પહેલો પરિણમે–એમ જે માને છે તે જીવ
અનાદિના રૂઢ વ્યવહારમાં મૂઢ છે, અનાદિની સંસારદશામાં તેને કાંઈ ફેર પડયો નથી, મોક્ષમાર્ગમાં નિશ્ચય શું
અને વ્યવહાર શું–તે એકેયનું તેને ભાન નથી. રાગને વ્યવહાર કહેનારો કોણ? નિશ્ચયનું ભાન કરીને જે જાગ્યો
તે શુભરાગને વ્યવહાર તરીકે જાણે છે. નિશ્ચય વિનાનો એકલો વ્યવહાર તો આંધળો છે.
આચાર્યદેવે મહાન સિદ્ધાંત મૂકી દીધો છે. પરમાર્થસ્વરૂપ આત્માના શ્રદ્ધા–જ્ઞાન તો કરતો નથી ને કષાયની
મંદતામાં જ લાગ્યો રહીને તેનાથી પરમાર્થ મોક્ષમાર્ગ પ્રગટી જશે–એમ જે જીવ માને છે તે જીવ અનાદિરૂઢ થઈ
ગયેલા વ્યવહારમાં વિમૂઢ–મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. પહેલો વ્યવહાર પરિણમે એમ માનીને જેઓ વ્યવહારના આશ્રયમાં જ
લાગ્યા રહે છે. વ્યવહારનો આશ્રય છોડીને ભૂતાર્થસ્વભાવનો આશ્રય કર્યા વગર કદી પણ સમ્યગ્દર્શન કે
મોક્ષમાર્ગ થાય નહિ ને મિથ્યાત્વ ટળે નહિ.
જ ‘સાંભળ્યું’ કહેવાય છે. જેને ચૈતન્યની રુચિ નથી તે જીવે આત્માની વાત અનાદિથી સાંભળી જ નથી. આગળ
ચોથી ગાથામાં જ એ વાત કરી હતી કે શુદ્ધઆત્માની વાત જીવે કદી સાંભળી જ નથી. શબ્દો તો કાને પડયા છતાં
કહે છે કે ‘સાંભળ્યું જ નથી’ કેમ કે અંદરમાં તે પ્રકારની રુચિ પ્રગટ ન કરી, એટલે નિશ્ચય વિના વ્યવહાર કોનો
કહેવો? ઉપાદાન જાગ્યા વિના શ્રવણને નિમિત્ત કોનું કહેવું?
શુભ–અશુભવૃત્તિ આવે તે મોક્ષનું કારણ નથી. શુદ્ધોપયોગને જ મોક્ષનું કારણ કહ્યું છે. ત્યાં વચ્ચે મુનિને શુભરાગ
કેવો હોય તેની ઓળખાણ કરાવી, પણ તે શુભને કોઈ મોક્ષનું કારણ માની લ્યે તો કહે છે કે શુભ તો મોક્ષનું
કારણ નથી, મોક્ષ તો શુદ્ધોપયોગથી જ થાય છે.
તો વ્યવહારનું જ્ઞાન થાય. પણ ચૈતન્યવસ્તુને પકડવામાં