કોઈ રાગનું–વ્યવહારનું અવલંબન છે જ નહિ; વિકલ્પાતીત વસ્તુને પકડવામાં બીજું સાધન છે જ નહિ.
‘જ્ઞાયક’ ને પકડમાં લીધો ત્યારે રાગનો જાણનારો જાગ્યો અને ત્યારે રાગને વ્યવહાર કહ્યો. આ ચીજ બહારના
ક્ષયોપશમની કે શાસ્ત્રોની પંડિતાઈની નથી, આ તો અંતરની દ્રષ્ટિની ચીજ છે. જે મોક્ષમાર્ગમાં પહેલા વ્યવહારને
માને છે તે જીવ જૈનમાર્ગને જાણતો નથી પણ અનાદિના વ્યવહારમાં મૂઢ છે.
ભાષાના આધારે ધર્મ છે? ‘ભાઈ! તું સાંભળ’ એમ કહ્યું ત્યાં કથનમાં વ્યવહાર તો આવ્યો, પણ તેથી કાંઈ
વ્યવહાર માને અથવા વ્યવહારના આશ્રયથી મોક્ષમાર્ગ થવાનું માને તો
તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે–એમ કુંદકુંદાચાર્ય વગેરે દિગંબર સંતોએ દાંડી પીટીને
સ્પષ્ટ જાહેર કર્યું છે. ભગવાન! શાંત થા, શાંત થા! વાદવિવાદને છોડીને
વસ્તુસ્થિતિ સમજવાનો પ્રયત્ન કર. શુભરાગપરિણતિ તો અનાદિથી
ચાલી આવેલી છે. તેને વ્યવહાર કેમ કહેવાય? માટે તે અનાદિરૂઢ
વ્યવહારનો આગ્રહ છોડ, ને જ્ઞાયકતત્ત્વને દ્રષ્ટિમાં હું જ્ઞાયક છું એમ
ભૂતાર્થ સ્વભાવને દ્રષ્ટિમાં લીધો ત્યારે નિશ્ચય પ્રગટયો ને ત્યારે જ
રાગને ઉપચારથી વ્યવહાર કહેવાયો, માટે મોક્ષમાર્ગમાં નિશ્ચયની જ
વગર વ્યવહાર કોનો? ઉપાદાન વગર નિમિત્ત કોનું?
શુદ્ધ આત્મા છે તેને તે જાણતો નથી. પંચમહાવ્રત વગેરે શુભ વિકલ્પોને મોક્ષમાર્ગ માનીને તેનો મમકાર કરે
છે તે જીવ અનાદિના રૂઢ વ્યવહારમાં મૂઢ વર્તે છે, અને આત્માના નિશ્ચય સ્વભાવમાં તે અનારૂઢ વર્તે છે.
શુભ–અશુભ રાગ’ અનાદિકાળથી કરતો આવે છે તેમાં જ મોહિત થઈને મૂઢપણે વર્તે છે, પણ તે શુભાશુભ
લાગણી તો ક્ષણિક છે ને હું તો જ્ઞાયકતત્ત્વ ભૂતાર્થ છું–એવો પ્રૌઢ વિવેક તે અજ્ઞાની કરતો નથી, તેને કદી
ધર્મ થતો નથી. શુભને વ્યવહાર જ ત્યારે કહેવાય કે જ્યારે તેનો નિષેધ કરનારો નિશ્ચય પ્રગટે; એ
સિવાયના શુભને વ્યવહાર તરીકે પણ ગણતા નથી. જે શુભરાગથી પોતાને મુનિ કે શ્રાવક માને છે તે જીવ
અનાદિરૂઢ વ્યવહારમાં મૂઢ છે અને પ્રૌઢ વિવેકવાળા નિશ્ચય પર તે અનારૂઢ છે. આચાર્યદેવે એકલા
વ્યવહારને માટે ‘અનાદિરૂઢ’ વિશેષણ વાપર્યું અને નિશ્ચયને માટે ‘પ્રૌઢ વિવેકવાળો’ એવું વિશેષણ
વાપર્યું–એમ સામસામા વિશેષણ વાપર્યા છે. શુભરાગમાં મોક્ષમાર્ગ માનીને તેમાં વર્તે છે તેને કહે છે કે
તારો વ્યવહાર તો અનાદિરૂઢ છે; રાગ અને વિકલ્પથી પાર ભૂતાર્થ ચૈતન્યસ્વભાવને દ્રષ્ટિમાં લેવો તે
પ્રૌઢવિવેક છે. એવા પ્રૌઢ વિવેક વડે ભૂતાર્થ સ્વભાવનું અવલંબન કરતો નથી ને અનાદિના રાગનું
અવલંબન છોડતો નથી,–શુભરાગ કરતાં કરતાં નિશ્ચય મોક્ષમાર્ગ પ્રગટી જશે એમ જે માને છે તે જીવ
અનાદિરૂઢ વ્યવહારમાં મૂઢ છે ને પ્રૌઢ વિવેકવાળા નિશ્ચય પર તે અનારૂઢ છે; જે ભાવથી અનાદિકાળથી
સંસારમાં રખડી રહ્યો છે તેમાં જ તે મૂઢ છે.
તેને ધોવાથી ધોળો ન થાય. તેમ સંસાર કાળા કોલસા