સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર મળ્યા છે ને કષાયની મંદતાપૂર્વક તત્ત્વનિર્ણયનો ઉદ્યમ કરે છે–તેવા જીવની આ વાત છે.
જુઓ, આમાં શું કરવાનું કહ્યું?–તત્ત્વનિર્ણયનો ઉદ્યમ કરવાનું કહ્યું. જેઓ કુદેવ–કુગુરુને માને, સર્વજ્ઞને આહાર
માને, મુનિઓને વસ્ત્ર માને, વ્યવહારના અવલંબનથી મોક્ષમાર્ગ થવાનું માને–એવા જીવો તો તીવ્ર મિથ્યાદ્રષ્ટિ
છે, તેમને તો સમ્યક્ત્વ થવાની પાત્રતા નથી, જૈનધર્મનું જે મૂળ છે એવા સર્વજ્ઞને પણ જે ન ઓળખતો હોય તે
તો ગૃહીત મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે, એવા જીવોની અહીં વાત નથી. અહીં તો, જે જીવ સર્વજ્ઞને ઓળખીને માને છે, સાચા
ગુરુને માને છે અને તેમણે કહેલાં યથાર્થ તત્ત્વોનો નિર્ણય કરીને સમ્યગ્દર્શન પ્રગટવા માટેનો ઉદ્યમ કરે છે–એવા
જીવની વાત છે. જુઓ, તે સમ્યક્ત્વ–સન્મુખ જીવમાં કેવી કેવી પાત્રતા હોય તે બતાવે છેઃ
જીવ તત્ત્વનિર્ણયમાં પોતાની બુદ્ધિ જોડતો નથી ને બહારના વિષય–કષાયમાં જ બુદ્ધિ લગાવે છે.
રસ ઘણો મંદ થઈ ગયો છે અને તત્ત્વના નિર્ણય તરફ ઝૂકાવ થયો છે. સંસારના કાર્યોની લોલૂપતા ઘટાડીને
આત્માનો વિચાર કરવામાં ઉદ્યમી થયો છે. સંસારનાં કામમાંથી નવરો થાય (–તેનો રસ ઘટાડે) ત્યારે આત્માનો
વિચાર કરે ને! સંસારની તીવ્ર લોલૂપતામાં પડયો હોય તેને આત્માનો વિચાર ક્યાંથી આવે? જેના હૃદયમાંથી
સંસારનો રસ ઊડી ગયો છે અને જે આત્માના વિચારનો ઉદ્યમ કરે છે કે ‘અરે! મારે તો મારા આત્માનું સુધારવું
છે, દુનિયા તો એમ ને એમ ચાલ્યા કરશે, દુનિયાની દરકાર છોડીને મારે તો મારું હિત કરવું છે’– આવા જીવની
આ વાત છે.
શાસ્ત્રમાં નવદેવ પૂજ્ય કહ્યા છે; પંચપરમેષ્ઠી, જિનધર્મ, જિનવાણી, જિનચૈત્ય અને જિનબિંબ–એ નવેય દેવ
તરીકે પૂજ્ય છે. સર્વજ્ઞવીતરાગદેવને ઓળખે તેમ જ દિગંબરસંત ભાવલિંગી મુનિ મળે તે ગુરુ છે તેમ જ કોઈ
જ્ઞાની સત્પુરુષ નિમિત્ત તરીકે મળે તે પણ જ્ઞાનગુરુ છે. પાત્ર જીવને નિમિત્ત તરીકે જ્ઞાનીનો ઉપદેશ જ હોય છે.
નરક વગેરેમાં મુનિ વગેરેનું સીધું નિમિત્ત નથી પણ પૂર્વે જ્ઞાનીની દેશના મળી છે તેના સંસ્કાર ત્યાં નિમિત્ત થાય
છે. દેવ–ગુરુ વગર એકલું શાસ્ત્ર તે સમ્યગ્દર્શનનું નિમિત્ત ન થાય. માટે કહ્યું કે સમ્યક્ત્વ સન્મુખ જીવને
કુદેવાદિની પરંપરા છોડીને સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રની પરંપરા મળી છે.
કેવાં હોય તે પણ ઓળખાવે છે કે નિમિત્ત તરીકે સત્ય ઉપદેશ મળવો જોઈએ. યથાર્થ મોક્ષમાર્ગ શું, નવતત્ત્વોનું
સ્વરૂપ શું, સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર કેવાં હોય, સ્વ–પર, ઉપાદાન–નિમિત્ત, નિશ્ચય–વ્યવહાર, સમ્યગ્દર્શનાદિ
હિતકારી ભાવો તથા મિથ્યાત્વાદિક અહિતકારીભાવો એ બધાનો ઉપદેશ યથાર્થ મળ્યો, ઉપદેશ મળવો તે તો
પુણ્યનું ફળ છે, પણ તે ઉપદેશ સાંભળીને તત્ત્વનો નિર્ણય કરવાની જવાબદારી પોતાની છે, એ વાત હવે કહે છે.
અને ઉપદેશ સાંભળતાં બહુમાન આવે છે કેઃ અહો! મને આ વાતની તો ખબર જ નથી, આવી વાત તો મેં પૂર્વે
કદી સાંભળી જ નથી. જુઓ, આ જિજ્ઞાસુ જીવની લાયકાત! એને જગતની દરકાર નથી, બીજા ઘણા જીવોને
સમજાવી દઉં કે બીજાનું કલ્યાણ કરી દઉં–એવા વિચારમાં તે અટકતો નથી, પણ મારા આત્માનું હિત કઈ રીતે
થાય–એની જ