એને લગની લાગી છે. આ જીવના શુભરાગને લીધે કાંઈ પરજીવનું હિત જતું નથી, પરજીવનું હિતઅહિત થવું
તો તેના પરિણામને આધીન છે; માટે હું જગતના જીવો ઉપર ઉપકાર કરી દઉં કે દેશનો ઉદ્ધાર કરી દઉં–એમ
તે માનતો નથી, પોતાના આત્માનું જ પ્રયોજન વિચારે છે, ને સાવધાન થઈને અંતરમાં મોક્ષમાર્ગ તથા
જીવાદિતત્ત્વો વગેરેનો વિચાર કરે છે. જેને પોતાના આત્માનું હિત કરવું હોય તે જગતનું જોવા રોકાય નહીં.
બહારમાં ગામેગામ ઘણા જિનમંદિર થાય ને ઘણા જીવો ધર્મ પામે તો મારું કલ્યાણ થઈ જાય–એમ વિચારીને
જો બહારમાં જ રોકાય તો આત્મા સામે ક્યારે જુએ? અરે ભાઈ! તું તારા આત્મામાં એવું મંદિર બનાવ કે
જેમાં સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપી ભગવાન આવીને બિરાજે! ભક્તિ–પ્રભાવના વગેરેનો શુભરાગ આવે તે
જુદી વાત છે પણ પાત્ર જીવ તે રાગ ઉપર જોર ન આપતાં આત્માના નિર્ણયનો ઉદ્યમ કરે છે. અહો! આવા
તત્ત્વની મને અત્યાર સુધી ખબર ન હતી, મેં ભ્રમથી રાગાદિને જ ધર્મ માન્યો હતો ને શરીરને જ મારું સ્વરૂપ
માનીને તેમાં હું તન્મય થયો, પણ આ શરીર તો જડ–અચેતન છે ને હું તો જ્ઞાનસ્વરૂપ છું, આ શરીરનો
સંયોગ તો અલ્પકાળ પૂરતો જ છે, આ મનુષ્યભવ કાંઈ કાયમ રહેવાનો નથી. અહીં મને હિતનાં સર્વ
નિમિત્તો મળ્યાં છે–માટે મારે મોક્ષમાર્ગ વગેરેનો બરાબર નિર્ણય કરવો–આમ વિચારીને તત્ત્વનિર્ણયનો ઉદ્યમ
કરે છે.
તત્ત્વનિર્ણય કરીને મારું આત્મહિતનું પ્રયોજન સાધી લેવું; અરે! થોડા કાળનું જીવન, તેમાં આત્માનું જ કરવા
જેવું છે–આમ વિચારી સંસારનાં કામમાંથી રસ ઘટાડીને ચૈતન્યનો નિર્ણય કરવાનો ઉદ્યમ કરે છે. તેમાં જ પોતાનું
હિત ભાસ્યું છે તેથી તે કાર્ય કરવામાં પ્રતિ અને હર્ષપૂર્વક ઉદ્યમ કરે છે. આ રીતે પોતાનું કાર્ય કરવામાં તેને ઘણો
ઉલ્લાસ છે, તેથી જે ઉપદેશ સાંભળે તેનો વિચાર કરીને નિર્ધાર કરવાનો નિરંતર ઉદ્યમ કરે છે. દુનિયાને સુધારી
દઉં ને દેશનો ઉદ્ધાર કરી દઉં–એવા વિચારમાં રોકાતો નથી પણ હું તત્ત્વ સમજીને મારા આત્માનો ઉદ્ધાર કરું–એમ
વિચારીને તત્ત્વનિર્ણયનો ઉદ્યમ કરે છે,–‘કામ એક આત્માર્થનું બીજો નહિ મન રોગ’
પાસેથી જે યથાર્થ ઉપદેશ મળ્યો તેનો પણ પોતે જાતે ઉદ્યમ કરીને નિર્ણય કરે છે. એમ ને એમ માની લેતો નથી
પણ પોતે પોતાનો વિચાર ભેગો ભેળવીને મેળવણી કરે છે. જ્ઞાની પાસેથી સાંભળી લીધું પણ પછી ‘આ કઈ રીતે
છે, એમ પોતે તેના ભાવને ઓળખીને જાતે નિર્ણય ન કરે તો સાચી પ્રતીતિ થતી નથી. માટે કહ્યું કે જ્ઞાની
પાસેથી તત્ત્વનો જે ઉપદેશ સાંભળ્યો તેને ધારણ કરી રાખે ને પછી એકાંતમાં વિચાર કરીને જાતે તેનો નિર્ણય
કરે, ઉપદેશ સાંભળવામાં જ જે ધ્યાન ન રાખે ને તે વખતે બીજા સંસારના વિચારમાં ચડી જાય તેને તો તત્ત્વના
નિર્ણયની દરકાર જ નથી. શું કહ્યું તે ધારે પણ નહિ તો વિચાર કરીને અંતરમાં નિર્ણય કઈ રીતે કરશે? જેમ ગાય
ખાવા ટાણે ખાઈ લ્યે છે ને પછી નિરાંતે બેઠી બેઠી તેને વાગોળીને પચાવે છે, તેમ જિજ્ઞાસુ જીવ જેવો ઉપદેશ
સાંભળે તેવો બરાબર યાદ કરી લ્યે અને પછી એકાંતમાં વિવેકપૂર્વક વિચાર કરીને તેનો નિર્ણય કરે, ને અંતરમાં
તેને પરિણમાવવાનો પ્રયત્ન કરે. યથાર્થ ઉપદેશ સાંભળવો; યાદ રાખવો, વિચાર કરવો અને તેનો નિર્ણય કરવો–
એમ ચાર વાત મૂકી. તત્ત્વનો નિર્ણય કરવાની શક્તિ પોતામાં હોવી જોઈએ; આ જીવને એટલો જ્ઞાનનો ઉઘાડ તો
થયો છે પણ તે જ્ઞાનને તત્ત્વનો નિર્ણય કરવામાં લગાવવું જોઈએ. સાંભળ્યા પછી પોતે એકલો પોતાના
ઉપયોગમાં વિચાર કરે કે શ્રી–ગુરુએ આમ કહ્યું તે કઈ રીતે છે!–એ પ્રમાણે ઉપદેશ અનુસાર પોતે જાતે નિર્ણય
કરવાનો પ્રયત્ન કરે છે. માત્ર સાંભળ્યા જ કરે અને વાંચ્યા જ કરે પણ જાતે કાંઈ પણ વિચાર કરીને
તત્ત્વનિર્ણયમાં પોતાની શક્તિ ન લગાવે તો તેને યથાર્થ પ્રતીતિનો લાભ થાય નહિ. ‘હું જ્ઞાનાનંદ આત્મા છું,
મારા આશ્રયે જ મારું હિત છે, મારા સિવાય પરના અવલંબને રાગાદિકભાવો થાય છે તેમાં મારું હિત નથી’–એ
પ્રમાણે તત્ત્વોના ભાવનું ભાસન થવું જોઈએ, તો જ યથાર્થ તત્ત્વશ્રદ્ધાન થાય છે. આવું તત્ત્વાર્થશ્રદ્ધાન તે
સમ્યગ્દર્શનનું લક્ષણ છે.