ત્રિકાળ એવી જ સ્થિતિ છે કે પહેલાં આત્મધ્યાનમાં સાતમું ગુણસ્થાન પ્રગટે; અને પછી વિકલ્પ ઊઠતાં છઠ્ઠું
ગુણસ્થાન આવે. મુનિઓ આનંદકંદ આત્મામાં ઝૂલે છે, તેમને ત્રણ પ્રકારના કષાયોનો તો નાશ થઈ ગયો છે,
માત્ર અત્યંતમંદ સંજ્વલન કષાય રહ્યો છે, તેથી વસ્ત્રાદિ ગ્રહણનો તીવ્ર કષાયભાવ તેમને હોતો જ નથી.
મુનિઓની દશા ત્રણેકાળે દિગંબર જ હોય છે. અનાદિ જૈનશાસનમાં મુનિઓની આવી જ સહજ દશા હોય છે.
મન વચન–કાયાથી કરવું–કરાવવું ને અનુમોદવું એમ નવે પ્રકારથી પરિગ્રહ છૂટી જાય છે, પછી જ મુનિદશા હોય
છે. જો અંતરમાં પરિગ્રહનું શલ્ય પડયું હોય તો મુનિદશા હોતી નથી.
નામ પરિષહ નથી, કષ્ટનો ભાવ તો દ્વેષ છે–પાપ છે. ગમે તેવા પ્રસંગ વખતે રાગ–દ્વેષનો વિકલ્પ ન થાય ને
ચૈતન્યમાં લીનતા ટકી રહે તેનું નામ પરિષહ છે. આવો પરિષહ માર્ગથી અચ્યુતપણાનું અને નિર્જરાનું કારણ છે.
બહારમાં પરિષહના ગમે તેવા નિમિત્તો વખતે આત્માની પર્યાયમાં દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રથી અચ્યુતપણું રહે ને
શુદ્ધતા વધતી જાય–એનું નામ પરિષહ છે. કયાં મુનિવરોનો આવો પરિષહ! અને કયાં અજ્ઞાનીએ માનેલો
પરિષહ! પ્રતિકૂળ સંયોગ બને, અને રાગ–દ્વેષની વૃત્તિ થાય તે કાંઈ પરિષહ નથી. પણ તે વખતે આત્માની
વીતરાગી શાંતિના અનુભવમાંથી ન ખસવું તેનું નામ પરિષહ છે. અહોહો! દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રના વીતરાગી
આનંદમાં ઝૂલતો મુનિમાર્ગ છે, તે આનંદના અનુભવમાંથી ન ખસવું તે પરિષહ છે. પરિષહમાં મુનિઓને દુઃખ
નથી પણ આનંદ છે.
આવો જ માર્ગ ધોખબંધ ચાલી રહ્યો છે. બધા દિગંબર સંતો પણ આ એક જ માર્ગ કહી ગયા છે,
કુંદકુંદાચાર્યદેવ, સમંતભદ્રાચાર્યદેવ, પદ્મનંદી મુનિરાજ કે ધરસેનાચાર્યદેવ વગેરે કોઈ પણ મુનિ લ્યો,–તે
બધાની એક જ ધારા ચાલી આવે છે, તીર્થંકરો અને સંત મુનિઓએ જે વાત કરી છે તે જ વાત અહીં
કહેવાય છે. મુક્તિ કરવી હોય તો જગતને આ વાત માન્યે છૂટકો છે, આ સિવાય બીજા કોઈ માર્ગે
ત્રણકાળમાં કોઈ જીવની મુક્તિ થતી નથી.
આ છેલ્લો જ અવતાર છે.’ આવા ભગવાનને વૈરાગ્ય થયો અને દીક્ષા લીધી. અહો! તીર્થંકરના વૈરાગ્યની શું
વાત! વૈરાગ્ય થયા પછી તેઓ સંસારમાં રોકાતા નથી. આજે ભગવાનના વૈરાગ્યનો અદ્ભુત પ્રસંગ છે. વૈરાગ્ય
થતાં જ ભગવાન તો દીક્ષા લઈને વનમાં ચાલ્યા ગયા. ભગવાન બહારના આમ્રવનમાં ગયા. એ તો સંયોગનું
કથન છે, ખરેખર તો જંગલમાં અંતરના ચૈતન્યવનમાં–જ્યાં અપૂર્વ જ્ઞાન અને આનંદરૂપી આંબા પાકે એવા
આમ્રવનમાં ભગવાન ગૂમ થઈ ગયા....અંતરની ચૈતન્યગુફામાં ભગવાને પ્રવેશ કર્યો....વન–જંગલમાં વિચરતાં
ભગવાનને દુઃખ ન હતું પણ આત્માના આનંદની મોજ હતી, અંતરમાં શાંતિના શેરડા છૂટતા હતા. અજ્ઞાનીને તો
ભગવાનના એ આનંદની કલ્પના પણ કયાંથી આવે?
છઠ્ઠું ગુણસ્થાન અનેકવાર બદલ્યા કરે પણ ઉપશમશ્રેણી ન હોય, સીધી ક્ષપકશ્રેણી જ હોય છે. અહો!
છઠ્ઠા–સાતમા ગુણસ્થાને મુનિઓ આત્માના સહજ આનંદમાં ઝૂલે છે, હાલતાં–ચાલતાં તેમજ આહાર
લેતાં લેતાં પણ વારંવાર નિર્વિકલ્પ અપ્રમત્તદશા થઈ જાય છે, હાથમાં આહારનો કોળિઓ હોય ને મુનિ
તો નિર્વિકલ્પ થઈને અંદર ચૈતન્યગોળાનો સ્વાદ લેતા હોય. પ્રમાદ દશામાં મુનિઓ લાંબો કાળ રહેતા
નથી. મુનિઓને આત્મજાગૃતિ એવી વધી ગઈ છે કે ઊંઘ ઊડી ગઈ છે, એક સાથે લાંબો કાળ નિદ્રા હોતી
નથી, નિદ્રાનો કાળ બહુ અલ્પ છે, એક કલાક પણ પૂરી નિદ્રા હોતી નથી કેમ કે છઠ્ઠા ગુણસ્થાનનો કાળ
જ અલ્પ છે. નિદ્રા ઓછી છે તે કારણે કાંઈ કષ્ટ નથી પણ અંદરમાં આત્મજાગૃતિનો અપૂર્વ આનંદ છે.
અરે, અલ્પકાળ નિદ્રા