ચૈતન્યશક્તિની પ્રતીત કરતાં તેનો વિકાસ થઈને શક્તિમાંથી કેવળજ્ઞાન પ્રગટી જાય છે.
આત્મા......પરિપૂર્ણ ચૈતન્યભગવાન.....અંતર્મુખદ્રષ્ટિનો વિષય છે, ઈંદ્રિયો કે રાગના અવલંબનથી તે જણાય તેવો
નથી. જેમ પાણી વર્તમાનમાં ઊનું હોવા છતાં તેનો મૂળ સ્વભાવ ઠંડો છે–તે નિર્ણય કોણે કર્યો? ઊના વખતે ઠંડો
સ્વભાવ આંખથી તો દેખાતો નથી, હાથથી સ્પર્શાતો નથી પણ જ્ઞાનથી જ તેનો નિર્ણય થાય છે; તેમ આત્માની
વર્તમાન પર્યાયમાં વિકાર હોવા છતાં ચૈતન્યસ્વભાવ શાંત–શીતળ છે તેનો નિર્ણય પણ અંતર્મુખી– જ્ઞાનથી જ
થાય છે, ઈંદ્રિયોમાં કે રાગમાં તેવી તાકાત નથી પણ જ્ઞાનમાં જ તેવી તાકાત છે. અતીન્દ્રિય–રાગરહિત જ્ઞાન જ
સ્વસંવેદનપ્રત્યક્ષથી આત્માને જાણે છે. ઈંદ્રિયો વડે અનુમાનથી જણાય એવો આત્મા નથી, મનના અવલંબને
અંદર શુભપરિણામ થાય તેનાથી પણ આત્મા જણાય તેવો નથી; જેટલો વ્યવહાર છે તેનામાં એવી તાકાત નથી
કે તેના અવલંબને પરમાર્થસ્વભાવ પ્રતીતમાં આવે! એટલે વ્યવહારના આશ્રયે કદી ધર્મ થતો જ નથી, પહેલેથી
જ અહિંસા આત્માનું હિત કરનારી છે, તે અહિંસાને જ ભગવાને ધર્મ કહ્યો છે. આ સિવાય પરજીવની અહિંસાનો
શુભભાવ તે તો રાગ છે, રાગ કાંઈ ધર્મ નથી. બહારમાં ભલે કોઈ જીવની હિંસા ન થતી હોય પણ અંદરમાં
જેટલી રાગની ઉત્પત્તિ થાય તેટલી હિંસા છે, અને અંર્તસ્વરૂપમાં એકાગ્રતા થતાં રાગની ઉત્પત્તિ જ ન થાય તે
ભૂતાર્થસ્વભાવને જાણવો તે જ ખરો સત્યધર્મ છે. શુભભાવથી વ્યવહારસત્ય અનંતવાર પાળ્યું પણ પરમાર્થ સત્
એવા ભૂતાર્થ–આત્માના ભાન વગર ધર્મ થયો નહિ. આ રીતે અહિંસા–સત્ય વગેરે બધા ધર્મો આત્માના
પરમાર્થસ્વભાવના આશ્રયમાં આવી જાય છે. અજ્ઞાની લોકો અહિંસા–સત્ય વગેરે બધું બહારમાં માની રહ્યા છે
શુદ્ધનયનું ફળ મોક્ષ છે, પણ તે શુદ્ધનયનો પક્ષ તો જીવોને કદી આવ્યો નથી. જ્ઞાનીને સાધકદશામાં વ્યવહાર હોય
છે ખરો, પણ તે વ્યવહારના આશ્રયથી જ્ઞાની કદી લાભ માનતા નથી. જેને આત્માનો આનંદ જોઈતો હોય–શાંતિ
જોઈતી હોય તેણે આ રીત સમજવી પડશે. જેમ શેરડી મીઠા રસની કાતળી છે તેમ આત્મા આનંદ રસની કાતળી
છે, તેમાં ભેદજ્ઞાનરૂપી છરો મારતાં આનંદરસનો અનુભવ થાય છે. સ્વભાવમાં આનંદ ભર્યો છે તેમાંથી જ
આનંદની પ્રાપ્તિ થાય છે, બહારમાંથી આનંદ આવતો નથી. જો આત્મામાં જ આનંદસ્વભાવ ન હોય તો કદી
ભગવાન આનંદનું નિમિત્ત થાય; જેણે પોતાના આત્માના આશ્રયે વીતરાગી પ્રસન્નતા પ્રગટ કરી તે જીવ
ભગવાન ઉપર આરોપ કરીને વિનયથી એમ કહે છે કે ‘શ્રી તીર્થંકર ભગવાન મારા ઉપર પ્રસન્ન થયા.’ પણ
ભગવાન તો વીતરાગ છે તેઓ કાંઈ કોઈ ઉપર પ્રસન્ન થઈને કાંઈ આપી દેતા નથી. અનંતા તીર્થંકરો પૂર્વે થયા,
સીમંધરનાથભગવાન વગેરે તીર્થંકરો અત્યારે મહાવિદેહક્ષેત્રમાં બિરાજે છે ને અનંતા