અષાઢ: ૨૪૭૯ : ૧૮૯:
ગતિ અને ગતિહેતુત્વ બંને એક સાથે એક દ્રવ્યમાં હોતા નથી.
(૬) માણસ ચાલે છે ત્યારે તેનો પડછાયો તેની સાથે ચાલે છે?
ઉત્તર: ના; ખરેખર પડછાયો નથી ચાલતો, પણ તે તે ઠેકાણે રહેલા રજકણો જ તડકામાંથી છાયારૂપે
પલટતા જાય છે, એક ઠેકાણાની છાયા બીજા ઠેકાણે નથી જતી.
(૭) માનસ્તંભના દર્શન ચક્ષુથી કર્યા તે ચક્ષુદર્શન છે?
ઉત્તર: ના; કેમકે ‘આ માનસ્તંભ છે’ એવો ભેદ દર્શનઉપયોગમાં નથી હોતો. આ માનસ્તંભ છે––એમ
જાણ્યું તે તો જ્ઞાનઉપયોગ થઈ ગયો.
• પ્રશ્ન: ૪ •
નીચેના પદાર્થો વચ્ચે ક્યો અભાવ છે તે કારણ આપી સમજાવો–
(૧) સિદ્ધપણાનો સંસારદશામાં
(૨) ઘડિયાળનો કાંટો અને કાલાણુ વચ્ચે
(૩) મતિજ્ઞાનનો શ્રુતજ્ઞાનમાં
(૪) જીવનો વિકાર અને કર્મ વચ્ચે
(પ) જડ ઈન્દ્રિયો અને જડ મન વચ્ચે
• ઉત્તર: ૪ •
(૧) સિદ્ધપણાનો સંસારદશામાં અભાવ તે ‘પ્રાક્અભાવ’ (પ્રાગભાવ) છે, કેમકે એક દ્રવ્યની વર્તમાન
પર્યાયનો તેની પૂર્વ પર્યાયમાં જે અભાવ તેને પ્રાગભાવ કહે છે.
(૨) ઘડિયાળનો કાંટો અને કાળાણુ વચ્ચે અત્યંત અભાવ છે, કેમકે તે બંને જુદા જુદા દ્રવ્યો છે; એક
દ્રવ્યનો બીજા દ્રવ્યમાં અભાવ તે અત્યંતઅભાવ છે.
(૩) મતિજ્ઞાનનો (પછીના) શ્રુતજ્ઞાનમાં અભાવ તે પ્રધ્વંસ અભાવ છે, કેમકે એક દ્રવ્યની
વર્તમાનપર્યાયનો તેની આગામી પર્યાયમાં જે અભાવ તે પ્રધ્વંસઅભાવ છે.
(૪) જીવનો વિકાર અને જડકર્મ વચ્ચે અત્યંત અભાવ છે, કેમકે બંને ભિન્ન–ભિન્ન દ્રવ્યોની પર્યાય છે.
(પ) જડ ઈન્દ્રિય અને જડ મન વચ્ચે અન્યોન્યઅભાવ છે, કારણકે તે બંને પુદ્ગલદ્રવ્યની જ પર્યાયો
છે;–એક પુદ્ગલદ્રવ્યની વર્તમાન પર્યાયનો બીજા પુદ્ગલદ્રવ્યની વર્તમાન પર્યાયમાં અભાવ તે અન્યોન્ય અભાવ
છે.
• પ્રશ્ન: પ •
નીચેના પદાર્થો દ્રવ્ય છે, ગુણ છે કે પર્યાય છે?
તે ઓળખી કાઢો––
(૧) તીખાશ (૨) અચક્ષુદર્શન (૩) અઠવાડિયું (૪) સમુદ્ઘાત (પ) ચેતના (૬) અવગાહનહેતુત્વ
(૭) મૃગજળ (૮) સૂક્ષ્મત્વ.
––ઉપરના પદાર્થોમાં જે દ્રવ્ય હોય તેનો વિશેષ ગુણ લખો;
––જે ગુણ હોય તે ક્યા દ્રવ્યનો કેવો ગુણ છે તે લખો;
––અને જે પર્યાય હોય તે ક્યા દ્રવ્યના ક્યા ગુણની કેવી (વિકારી કે અવિકારી, તથા અર્થ કે વ્યંજન)
પર્યાય છે તે લખો.
• ઉત્તર: પ •
(૧) તીખાશ:– તે પુદ્ગલદ્રવ્યના રસગુણની વિભાવ અર્થપર્યાય છે.
(૨) અચક્ષુદર્શન:– તે જીવદ્રવ્યના દર્શનગુણની વિભાવ અર્થપર્યાય છે.
(૩) અઠવાડિયું:– તે કાળદ્રવ્યની વ્યવહારપર્યાય છે.
(૪) સમુદ્ઘાત:– જીવદ્રવ્યના પ્રદેશોમાં સંકોચવિકાસ થવાના કારણે સમુદ્ઘાત થાય છે અને તે જીવના
પ્રદેશત્વગુણની વિભાવ વ્યંજનપર્યાય છે.
(પ) ચેતના:– તે જીવદ્રવ્યનો વિશેષ ગુણ છે, અને અનુજીવી છે.
(૬) અવગાહનહેતુત્વ:– તે આકાશદ્રવ્યનો વિશેષ ગુણ છે અને અનુજીવી છે.