અષાઢ: ૨૪૭૯ : ૧૯૫ :
૨–અનાદિકાળથી દ્રવ્યમાં પર્યાયોનો જે પ્રવાહ ચાલી રહ્યો છે તેમાં અનંતર પૂર્વક્ષણવર્તી પર્યાય તે
ઉપાદાનકારણ અને અનંતર ઉત્તરક્ષણવર્તી પર્યાય તે કાર્ય છે.
૩–દરેક સમયની પર્યાયની યોગ્યતા તે ઉપાદાનકારણ અને તે સમયની પર્યાય પોતે જ કાર્ય.
––આ રીતે ત્રણ પ્રકારે ઉપાદાનકારણની વ્યાખ્યા થાય છે. ઉપાદાનકારણ તે જ કાર્યનું ખરું કારણ છે.
(પ) સંકલેશ પરિણામ:– તીવ્ર કષાયરૂપ પાપપરિણામ તે સંકલેશ પરિણામ છે, જેમકે હિંસા વગેરે પાપ
પરિણામ તે સંકલેશ પરિણામ છે.
(૬) પ્રધ્વંસાભાવ:– એક જીવની વર્તમાન સંસારપર્યાયનો તેની ભાવિ સિદ્ધપર્યાયમાં અભાવ તે
પ્રધ્વંસાભાવ છે.
(૭) ચેતના:– જેમાં પદાર્થોનો પ્રતિભાસ એટલે કે જાણવું–દેખવું થાય છે તેને ચેતના કહે છે, ચેતના તે
જીવનું લક્ષણ છે.
• પ્રશ્ન: ૬ (બ) •
નીચેના દોહાઓનો ભાવાર્થ સમજાવો––
(૧) ઉપાદાન બલ જહં તહાં, નહિ નિમિત્તકો દાવ, એક ચક્રસોં રથ ચલે, રવિકો યહૈ સ્વભાવ.
(૨) સધૈ વસ્તુ અસહાય જહાં, તહાં નિમિત્ત હૈ કૌન? જ્યોં જહાજ પરવાહમેં તિરે સહજ વિન પૌન.
• ઉત્તર: ૬ (બ) •
(૧) નિમિત્ત વગરનું એકલું ઉપાદાન બલહીન છે––એમ પ્રશ્નકાર દલીલ કરે છે તેના જવાબમાં આ
દોહામાં કહે છે કે–
ઉપાદાન બલ જહં તહાં, નહિ નિમિત્તકો દાવ,
એક ચક્રસોં રથ ચલે, રવિકો યહૈ સ્વભાવ.
તેનો ભાવાર્થ એ છે કે જ્યાં જુઓ ત્યાં સઘળે કાર્ય થવામાં ઉપાદાનનું જ બળ છે, પરંતુ નિમિત્તનો
જરાપણ દાવ નથી એટલે કે નિમિત્ત કાંઈ પણ કરી શકતું નથી, એકલા ઉપાદાનના બળથી જ સર્વત્ર કાર્ય થાય
છે. જેમ સૂર્યનો રથ એક જ ચક્રથી ચાલે છે (–સૂર્યના રથને એક જ પૈડું છે એમ લોકમાં કહેવાય છે તેથી અહીં તે
દ્રષ્ટાંત તરીકે લીધું છે) તેમ જ્યાં જુઓ ત્યાં એકલા ઉપાદાનના બળથી જ કાર્ય થાય છે, તે વખતે બીજું નિમિત્ત
હોય છે ખરું પરંતુ કાર્ય થવામાં તે નિમિત્તનો કાંઈ દાવ (સામર્થ્ય) નથી.
(૨) નિમિત્તનો પક્ષકાર પ્રશ્ન કરે છે કે જો એકલા ઉપાદાનથી જ કાર્ય થતું હોય તો પાણીમાં ચાલતું
વહાણ પવનની સહાય વિના કેમ થાકી જાય છે? ––તેના ઉત્તરમાં આ દોહામાં કહે છે કે––
સધૈ વસ્તુ અસહાય જહાં, તહાં નિમિત્ત હૈ કોણ?
જ્યોં જહાજ પરવાહ મેં તિરે સહજ વિન પૌન.
તેનો ભાવાર્થ એ છે કે–જ્યાં બધી વસ્તુઓ પરની સહાય વગરની જ સિદ્ધ થાય છે ત્યાં નિમિત્ત તે કોણ
છે!! અસહાય વસ્તુમાં સ્વયમેવ કાર્ય થાય છે, તેમાં નિમિત્ત કાંઈ પણ કાર્યકારી નથી. જેમ પાણીના પ્રવાહમાં
વહાણ પવન વગર જ સહજપણે તરે છે, તેમ દ્રવ્યના પરિણમનરૂપ પ્રવાહમાં ઉપાદાનનું કાર્ય નિમિત્તની
સહાયમદદ વગર સ્વયમેવ પોતાથી જ થાય છે.
આ.ત્મા.ની.શ.ક્તિ
• બધાય પદાર્થોને જાણે એવી સર્વજ્ઞત્વશક્તિ આત્મામાં ત્રિકાળ છે.
પરની ક્રિયાને ન કરે એવી અકર્તૃત્વશક્તિ આત્મામાં ત્રિકાળ છે.
* પણ આત્મા પરની ક્રિયા કરે એવી તો કોઈ શક્તિ આત્મામાં કદી નથી.