અષાઢ: ૨૪૭૯ : ૧૮૭:
[૨]
• શ્રી જૈનદર્શન શિક્ષણવર્ગની પરીક્ષા •
[બીજા વર્ગ (મધ્યમ શ્રેણી) માં પૂછાયેલા પ્રશ્નો અને તેના જવાબો]
[વિષય: દ્રવ્યસંગ્રહમાં જીવના નવ અધિકાર: ગાથા ૧ થી ૧૪ જૈનસિદ્ધાંત પ્રવેશિકાના પ્રશ્નો: ૧ થી ૭૪]
• પ્રશ્ન: ૧ •
જીવના નવ અધિકારનાં નામ લખી તેમાંથી ભોક્તૃત્વ અને અમૂર્તત્વ અધિકારમાં જે જે નયથી કથન
કરવામાં આવ્યું હોય તે લખો, અને તે દરેક નય શું બતાવે છે તે જણાવો.
• ઉત્તર: ૧ •
૧–જીવત્વ, ૨–ઉપયોગમયત્વ, ૩–અમૂર્તિત્વ, ૪–કર્તૃત્વ, પ–સ્વદેહપરિમાણત્વ, ૬–ભોક્તૃત્વ, ૭–સંસારિત્વ,
૮–સિદ્ધત્વ અને ૯–સ્વાભાવિક ઊર્ધ્વગમનત્વ. આ પ્રમાણે જીવના નવ અધિકાર છે. તેમાંથી ભોક્તૃત્વ
અધિકારમાં એક કહ્યું છે કે:–
(૧) નિશ્ચયનયથી જીવ પોતાના શુદ્ધ દર્શન અને શુદ્ધ જ્ઞાનસ્વરૂપ ભાવોને ભોગવે છે.
(૨) અશુદ્ધ નિશ્ચયનયથી જીવ પોતાના હર્ષ–શોક વગેરે વિકારી ભાવોને ભોગવે છે. અને
(૩) વ્યવહારનયથી જીવ જ્ઞાનાવરણ આદિ કર્મોના ફળને તથા પરના સંયોગ–વિયોગને ભોગવે છે.
ખરેખર તો આત્મા પરના સંયોગ–વિયોગ વગેરેનો ભોક્તા નથી, છતાં પરનો ભોક્તા કહેવો તે વ્યવહારકથન છે.
અમૂર્તિત્વ અધિકારમાં એકમ કહ્યું છે કે:–
(૧) નિશ્ચયનયથી જીવમાં વર્ણ વગેરે ૨૦ ગુણો નહિ હોવાથી તે અમૂર્તિક છે; અને
(૨) વ્યવહારનયથી જીવને કર્મનું બંધન હોવાથી મૂર્તિક કહેલ છે. વાસ્તવિક રીતે તો વર્ણાદિ ૨૦ ગુણો
પુદ્ગલદ્રવ્યના હોવાથી પુદ્ગલદ્રવ્ય જ મૂર્તિક છે, જીવ મૂર્તિક નથી.
આમાં નિશ્ચયનયનું કથન તો વસ્તુના અસલી સ્વરૂપને બતાવે છે, અશુદ્ધનિશ્ચયનયનું કથન પર્યાયની
અશુદ્ધતા બતાવે છે અને વ્યવહારનયનું કથન અન્ય પદાર્થના સંયોગની અપેક્ષાએ કથન કરે છે.
અહીં એમ સમજવું કે નિશ્ચયનયથી જીવ પોતાના અમૂર્ત–અતીન્દ્રિય આત્મસ્વરૂપનું સંવેદન કરવાના
સ્વભાવવાળો છે; પણ તેને ભૂલીને મૂર્ત એવા પાંચ ઇંદ્રિયોના વિષયોમાં આસક્ત થવાથી મૂર્ત કર્મ બંધાયું,
તેના નિમિત્તે શરીર વગેરે મૂર્ત પદાર્થ સાથે સંબંધ થયો તેથી જીવને વ્યવહારથી મૂર્ત કહ્યો છે, પણ નિશ્ચયથી તો
મૂર્ત એવા પુદ્ગલદ્રવ્યથી તથા તેના વર્ણાદિ ગુણોથી ભિન્ન હોવાથી જીવ અમૂર્ત છે. આવું અમૂર્તિકપણું સમજીને,
વિષયકષાયોથી નિવૃત્ત થઈ શુદ્ધતા પ્રાપ્ત કરવાનો આ ગાથાનો ઉપદેશ છે.
એ જ પ્રમાણે ભોકતૃત્વ અધિકારમાં પણ–સંયોગનો કે વિકારનો ભોક્તા થવાનો ખરો સ્વભાવ નથી પણ
પોતાના શુદ્ધ જ્ઞાન–દર્શન–આનંદસ્વભાવનો ભોક્તા થવાનો જ તેનો ખરો સ્વભાવ છે, એમ જાણીને તે શુદ્ધ
જ્ઞાનાદિ ભાવોનું ભોક્તાપણું પ્રગટ કરવાનો ઉપદેશ છે.
• પ્રશ્ન: ૨ તથા તેનો ઉત્તર •
(પ્રશ્ન:क) ઉપયોગની વ્યાખ્યા લખો.
(ઉત્તર: क) ચૈતન્યને અનુસરીને થતા આત્માના પરિણામને ઉપયોગ કહે છે; અથવા આત્માના જ્ઞાન–
દર્શનનો વેપાર તે ઉપયોગ છે.
(પ્રશ્ન: ख) કોઈ જીવ પરોપકારી કાર્ય કરવામાં શરીરનો ઉપયોગ કરી શકે કે નહિ? તે કારણ આપી
સમજાવો.
(ઉત્તર: ख) કોઈ પણ જીવ કોઈ કાર્યમાં શરીરનો ઉપયોગ કરી શકતો નથી, કારણ કે શરીર તે આત્માથી