ભાદ્રપદઃ ૨૪૭૯ઃ ૨૩૬ઃ
[‘उपादानविधि निरवचन है निमित्त उपदेश’]
સમય સમયનું ઉપાદાન સ્વાધીન–સ્વયં સિદ્ધ છે.
અહો! આવી સ્વતંત્રતાની વાત લોકોને અનંતકાળથી બેઠી
નથી, ને પરાધીનતા માનીને રખડી રહ્યા છે. ઉપાદાનની
સ્વાધીનતાનો જેને નિર્ણય નથી તેને સમ્યગ્દર્શન પામવાની
યોગ્યતા નથી.
*
ઉપદેશમાં તો અનેક પ્રકારથી કથન આવે, ત્યાં નિમિત્તના અને વ્યવહારના કથનને જ અજ્ઞાની વળગી
રહે છે, પણ તે કથનનો પરમાર્થ આશય શું છે તેને તે સમજતો નથી.–શું થાય!! પોતે અંદરમાં પાત્ર થઈને
વસ્તુસ્થિતિ સમજે તો સમજાય, એની પાત્રતા વિના જ્ઞાની શું કરે? એની પાત્રતા થયા વિના સાક્ષાત્ તીર્થંકર
ભગવાન પણ તેને સમજાવી શકે નહિ. ઉપાદાનની લાયકાત વિના બીજો શું કરે? ઉપાદાનમાં લાયકાત હોય તો
બીજામાં નિમિત્ત તરીકેનો ઉપચાર આવે.
અહો! જ્યાં જુઓ ત્યાં ઉપાદાનની વિધિનો એક જ પ્રકાર છે. અમુક વખતે અમુક પ્રકારની પર્યાય કેમ
થઈ?–કે એવી જ તે ઉપાદાનની યોગ્યતા. સમ્યગ્દર્શન કેમ થયું?–કે પર્યાયની લાયકાતથી; રાગ કેમ થયો?–કે
પર્યાયની તેવી લાયકાતથી; આ રીતે ઉપાદાન નિરવચન છે એટલે કે તેમાં એક જ પ્રકાર છે, એક જ ઉત્તર છે,
‘આમ કેમ?’ કે ‘એવી જ તે ઉપાદાનની યોગ્યતા.’
એ ખાસ ધ્યાન રાખવું કે ‘ઉપાદાનની યોગ્યતા’ એમ જે વારંવાર કહેવામાં આવે છે તે ત્રિકાળી
શક્તિરૂપ નથી પણ એક સમયની પર્યાયરૂપ છે, એકેક સમયની પર્યાયમાં પોતાની સ્વતંત્ર તાકાત છે તેને
ઉપાદાનની યોગ્યતા કહેવામાં આવે છે. સમય સમયની પર્યાયના સ્વતંત્ર ઉપાદાનની લોકોને ખબર નથી એટલે
નિમિત્ત આવે તો પર્યાય થાય–એમ ભ્રમથી માને છે, તેમાં એકલી સંયોગી–પરાધીનદ્રષ્ટિ છે. અહો! એકેક
સમયની પર્યાયનું સ્વતંત્ર ઉપાદાન!–તેનો નિર્ણય કરવામાં તો વીતરાગીદ્રષ્ટિ થઈ જાય છે. વસ્તુસ્વરૂપ જ આ છે,
પણ અત્યારે તો લોકોને આ વાત કઠણ થઈ પડી છે.
ઉપાદાનની યોગ્યતા કહો, પર્યાયની તાકાત કહો, અવસ્થાની લાયકાત કહો, પર્યાયધર્મ કહો, સ્વકાળ
કહો, કાળલબ્ધિ કહો, પોતાનો ઉત્પાદ કહો, પોતાનો અંશ કહો, ક્રમબદ્ધ પર્યાય કહો, નિયત કહો કે તે પ્રકારનો
પુરુષાર્થ કહો–એ બધું એક જ છે, તેમાંથી એક પણ બોલનો જો યથાર્થ નિર્ણય કરે તો તેમાં બધું આવી જાય છે;
નિમિત્તને લીધે કાંઈ ફેરફાર કે વિલક્ષણતા થાય–એ વાત તો કયાંય રહેતી નથી.
ઉપદેશમાં તો અનેક પ્રકારે નિમિત્તથી કથન આવે, પરંતુ ત્યાં સર્વત્ર ઉપાદાનની સ્વતંત્રતાને દ્રષ્ટિમાં
રાખીને તે કથનનો આશય સમજવો જોઈએ. મૂળ દ્રષ્ટિ જ જ્યાં ઊંધી હોય ત્યાં શાસ્ત્રના અર્થ પણ ઊંધા જ
ભાસે. કેટલાક લોકો મોટા ત્યાગી કે વિદ્વાન ગણાતા હોય છતાં