––
પરિણામ અને તેનો કર્તા
(૧) પ્રશ્નઃ– જડને પરિણામ હોય?
ઉત્તરઃ– હા; જડને પણ પરિણામ હોય છે.
(૨) પ્રશ્નઃ– જડમાં જ્ઞાન તો નથી, તો તેને પરિણામ કઈ રીતે હોય?
ઉત્તરઃ– જડ વસ્તુમાં જ્ઞાન–દર્શનરૂપ કે રાગ–દ્વેષરૂપ પરિણામ ન હોય, પણ તેની અવસ્થારૂપ જડ પરિણામ
હોય છે. જેમકે, શરીર ચાલે, ઊભું રહે, બોલાય વગેરે અવસ્થાઓ થાય છે તે બધાય જડના
પરિણામ છે.
(૩) પ્રશ્નઃ– તે જડનાં પરિણામનો કર્તા કોણ છે?
ઉત્તરઃ– તે જડનાં પરિણામનો કર્તા જડ પોતે છે. દરેક વસ્તુ પોતે પોતાના પરિણામની કર્તા છે. શરીર હાલે–
ચાલે–બોલાય તે બધા જડના પરિણામ છે ને તેનો કર્તા જડ છે, આત્મા તેનો કર્તા નથી.
(૪) પ્રશ્નઃ– પરિણામ એટલે શું?
ઉત્તરઃ– જીવ કે અજીવ દરેક દ્રવ્ય પરિણામી છે એટલે સમયે સમયે તેમાં નવી પર્યાય થયા કરે છે, તે
પર્યાયને ‘પરિણામ’ કહેવાય છે. અથવા પરિણામ એટલે કાર્ય.
(પ) પ્રશ્નઃ– પરિણામ કયાં રહે છે?
ઉત્તરઃ– પરિણામ અને પરિણામી અભેદ છે એટલે જે દ્રવ્યના પરિણામ હોય તે દ્રવ્યમાં જ તે પરિણામ રહે
છે; દ્રવ્યના પરિણામ દ્રવ્યથી જુદા હોય નહીં.
(૬) પ્રશ્નઃ– કર્મ કોનાં પરિણામ છે?
ઉત્તરઃ– કર્મ તે જડ પુદ્ગલના પરિણામ છે, તેનો કર્તા જડ છે, જીવ તેનો કર્તા નથી.
(૭) પ્રશ્નઃ– રાગ કોનાં પરિણામ છે?
ઉત્તરઃ– રાગ તે જીવનાં પરિણામ છે, તેનો કર્તા જીવ છે, જડકર્મ તેના કર્તા નથી.
(૮) પ્રશ્નઃ– એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યના પરિણામને કરે?
ઉત્તરઃ– ના; જડ કે ચેતન સર્વે દ્રવ્યો પોતપોતાના પરિણામના કર્તા છે; કોઈ દ્રવ્યના પરિણામનું કર્તા બીજું
દ્રવ્ય નથી. દરેક દ્રવ્ય પોતે કર્તા છે અને તેના પરિણામ તે તેનું કર્મ છે.
(૯) પ્રશ્નઃ– બે દ્રવ્યો ભેગાં થઈને એક અવસ્થા કરે કે નહિ?
ઉત્તરઃ– ના, બે દ્રવ્યો ભેગાં થઈને એક અવસ્થા કરતા નથી, કેમકે એક પરિણામના કર્તા બે ન હોય; એટલે
છે.
(૧૦) પ્રશ્નઃ– આ સમજવાથી શું લાભ?
ઉત્તરઃ– દરેક દ્રવ્ય સ્વતંત્ર છે અને તે દરેક દ્રવ્ય પોતે જ પોતાના કાર્યને કરે છે,–આમ સમજતાં સમસ્ત પર
દ્રવ્યોથી આત્માનું ભેદજ્ઞાન થાય છે અને પરની ક્રિયાના કર્તાપણાની મિથ્યાબુદ્ધિ છૂટી જાય છે, તેમ જ
મારું કામ બીજો કરે–એવી પરાશ્રયપણાની મિથ્યાબુદ્ધિ છૂટી જાય છે;–આમ થતાં સ્વદ્રવ્યનો આશ્રય
થાય છે ને સ્વદ્રવ્યના આશ્રયે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ ધર્મનો લાભ થાય છે.
(–શ્રી સમયસાર કળશ પ૧ થી પ૪ ના પ્રવચન ઉપરથી.)
*
કારતકઃ ૨૪૮૦ ઃ ૧૩ઃ