એક સમયમાં બે
[મોક્ષ અને બંધના કારણરૂપ ભાવો]
ધર્મી જીવને એક જ સમયમાં સમ્યગ્દર્શનાદિ શુદ્ધ ભાવથી નિર્જરા, અને તે જ સમયમાં શુભરાગથી બંધન,–
એમ એક સાથે બંને હોય છે.
–પરંતુ, એક જ ભાવથી નિર્જરા અને બંધ થાય નહિ; જે સમ્યગ્દર્શનાદિ શુદ્ધભાવ છે તે તો નિર્જરાનું જ
કારણ છે, તેનાથી બંધન થતું નથી. તેમ જ શુભરાગ તે બંધનું જ કારણ છે, તેનાથી નિર્જરા થતી નથી.
–આ રીતે મોક્ષના કારણરૂપ ભાવને અને બંધના કારણરૂપ ભાવને જુદા જુદા ઓળખવા જોઈએ.
સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ વીતરાગભાવ તો મોક્ષનું જ કારણ છે. અને મિથ્યાત્વ તથા રાગાદિભાવ બંધનું જ
કારણ છે.
જે ભાવો મોક્ષનું કારણ હોય તે જ ભાવો બંધનું કારણ થાય નહિ અને જે ભાવો બંધનું કારણ હોય તે જ
ભાવો મોક્ષનું કારણ થાય નહિ.
પુરુષાર્થસિદ્ધિઉપાયમાં અમૃતચંદ્ર–આચાર્યદેવે કહ્યું છે કે–
येनांशेन सुद्रष्टिस्तेनांशेनास्य बन्धनं नास्ति ।
येनांशेन तु रागस्तेनांशेनास्य बन्धनं भवति ।।
येनांशेन ज्ञानं तेनांशेनास्य बन्धन नास्ति ।
येनांशेन तु रागस्तेनांशेनास्य बन्धनं भवति ।।
येनांशेन चरित्रं तेनांशेनास्य बन्धनं नास्ति ।
येनांतशेन तु रागस्तेनांशेनास्य बन्धनं भवति ।। [–२१२–२१३–२१४]
આ આત્માને જે અંશથી સમ્યગ્દર્શન છે તે અંશથી બંધન નથી, તથા જે અંશથી તેને રાગ છે તે અંશથી
બંધન થાય છે;
જે અંશથી તેને જ્ઞાન છે તે અંશથી બંધન થતું નથી, અને જે અંશથી તેને રાગ છે તે અંશથી બંધન થાય છે;
વળી જે અંશથી તેને ચારિત્ર છે તે અંશથી બંધન થતું નથી, અને જે અંશથી રાગ છે તે અંશથી તેને બંધન
થાય છે.
એ રીતે, સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ ભાવ કે જે મોક્ષનું કારણ છે, તેનાથી કદી બંધન થતું નથી, રાગથી જ
બંધન થાય છે.
रत्नत्रयमिह हेतुर्निर्वाणस्यैव भवति नान्यस्य ।
आस्रवति यत्तु पुण्यं शुभोपयोगोऽयमपराधः ।। २२०।।
આ જગતમાં રત્નત્રયરૂપ ધર્મ નિર્વાણનો જ હેતુ થાય છે, અન્યનો નહિ; અને જે પુણ્યનો આસ્રવ થાય છે તે
આ શુભોપયોગનો અપરાધ છે.
જે ભાવે મોક્ષ થાય તે ભાવે કદી બંધન ન થાય.
જે ભાવે બંધન થાય તે ભાવે કદી મોક્ષ ન થાય.
માટે મોક્ષના કારણરૂપ ભાવોને અને બંધના કારણરૂપ ભાવોને ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપે ઓળખવા જોઈએ.
(–પ્રવચન ઉપરથી.)
*