–જેમણે સહજ–ખીલેલી અનેકાન્તદ્રષ્ટિ વડે સમસ્ત એકાંત દ્રષ્ટિના પરિગ્રહના આગ્રહો પ્રક્ષીણ કર્યા છે એવા–
મનુષ્યાદિ ગતિઓમાં અને તે ગતિઓના શરીરોમાં અહંકાર–મમકાર નહિ કરતાં અનેક ઓરડાઓમાં સંચારિત
રત્નદીપની માફક એકરૂપ જ આત્માને ઉપલબ્ધ કરતા થકા, અવિચલિતચેતનાવિલાસમાત્ર આત્મવ્યવહારને
અંગીકાર કરીને, જેમાં સમસ્ત ક્રિયાકલાપને ભેટવામાં આવે છે એવા મનુષ્યવ્યવહારનો આશ્રય નહિ કરતા
થકા રાગદ્વેષના ઉન્મેષ અટકી ગયા હોવાને લીધે પરમ ઉદાસીનતાને અવલંબતા થકા, સમસ્ત પરદ્રવ્યની
સંગતિ દૂર કરી હોવાને લીધે કેવળ સ્વદ્રવ્ય સાથે સંગતપણું હોવાથી ખરેખર સ્વસમય થાય છે.”
(ટીકાઃ પૃઃ ૧૪૭–૮)
અહીં એમ કહ્યું કેઃ ‘હું મનુષ્ય છું, શરીરાદિની સમસ્ત ક્રિયાઓ હું કરું છું, સ્ત્રી–પુત્ર–ધનાદિકના ગ્રહણ–
ત્યાગનો હું સ્વામી છું’–એમ માનવું તે ‘મનુષ્ય–વ્યવહાર’ છે, અને જે જીવ એવા મનુષ્ય–વ્યવહારનો આશ્રય કરીને
પ્રવર્તે છે તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
‘માત્ર અચલિતચેતના તે જ હું છું, દેહાદિક હું નથી’ એમ સ્વ–પરનું ભેદજ્ઞાન કરીને આત્મસ્વભાવના
આશ્રયે પરિણમવું તે ‘આત્મવ્યવહાર’ છે; અને ધર્મી જીવ એવા આત્મવ્યવહારને અંગીકાર કરીને પ્રવર્તે છે.
જેઓ મનુષ્યાદિ પર્યાયમાં લીન છે તેઓ એકાંતદ્રષ્ટિવાળા છે; તે એકાંતદ્રષ્ટિવાળા લોકો ભિન્ન ચૈતન્યને
ભૂલીને મનુષ્યવ્યવહારનો આશ્રય કરતા હોવાથી રાગી–દ્વેષી થાય છે; અને પરદ્રવ્ય સાથે સંબંધ કરતા હોવાથી તેઓ
પરસમય છે–મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
જેઓ દેહથી ભિન્ન ચૈતન્યને જાણીને ભગવાન આત્મસ્વભાવમાં જ સ્થિત છે તેઓ અનેકાંતદ્રષ્ટિ છે; તેઓ
મનુષ્યવ્યવહારનો આશ્રય ન કરતાં આત્મસ્વભાવનો આશ્રય કરતા હોવાથી રાગીદ્વેષી થતા નથી પણ પરમ ઉદાસીન
રહે છે; અને પરદ્રવ્ય સાથે સંબંધ ન કરતાં કેવળ સ્વદ્રવ્ય સાથે જ સંબંધ કરતા હોવાથી તેઓ સ્વસમય છે.
સ્વ–પરનું ભેદજ્ઞાન કરીને સ્વસમયરૂપે પરિણમવું તે જ દરેક જીવની ફરજ–કર્તવ્ય છે.
(–પ્રવચનમાંથી)
**********************************************************
* મોક્ષનું કારણ *
અંતર્મુખ થયેલું જ્ઞાન જ મોક્ષનું કારણ છે, પુણ્યપરિણામ તે મોક્ષનું
કારણ નથી.
અંતરના જ્ઞાનસ્વરૂપની જેને ખબર નથી અને જેનું જ્ઞાન પરમાર્થ
સ્વભાવની સન્મુખ થયું નથી–એવા અજ્ઞાનીને વ્રત, નિયમ, શીલ, તપ વગેરેના
શુભ પરિણામ હોવા છતાં તેને મોક્ષમાર્ગનો અભાવ છે;–માટે પુણ્ય–પરિણામ તે
મોક્ષનું કારણ નથી.
અને જેને અંતરના જ્ઞાનસ્વરૂપની શ્રધ્ધા છે, જેનું જ્ઞાન પરમાર્થસ્વભાવની
સન્મુખ થયું છે એવા જ્ઞાનીને, જ્ઞાનસ્વરૂપની એકાગ્રતામાં વ્રત, નિયમ, શીલ, તપ
વગેરેના શુભ પરિણામ ન હોવા છતાં મોક્ષમાર્ગનો સદ્ભાવ છે;–માટે
જ્ઞાનસ્વરૂપમાં એકાગ્રતા તે જ મોક્ષનું કારણ છે, પુણ્યપરિણામ મોક્ષનું કારણ નથી.
અજ્ઞાનીને કે જ્ઞાનીને કોઈને પણ પુણ્ય તે મોક્ષનું કારણ નથી.
(–પ્રવચનમાંથી)
***********************************************************
પોષઃ ૨૪૮૦ ઃ પ૩ઃ