નિમિત્ત કહેવાય છે, પરંતુ તે ભેદનું અવલંબન કરતાં કરતાં તેનાથી પરમાર્થનો અનુભવ થઈ જશે એમ કદી
બનતું નથી.
પણ કહેવાય નહિ. જેમ નિમિત્તને લીધે કાર્ય થતું નથી તેમ વ્યવહારના અવલંબનથી પરમાર્થ પમાતો નથી.
જુઓ, આ નિશ્ચય–વ્યવહાર અને ઉપાદાન–નિમિત્તની વાત મુખ્ય પ્રયોજનરૂપ સમજવા જેવી છે અને તેમાં
જ લોકોની મોટી ભૂલ છે, તેથી વ્યાખ્યાનમાં વારંવાર તેની સ્પષ્ટતા આવે છે. નિમિત્તને લીધે કાર્ય થાય,
અને વ્યવહાર કરતાં કરતાં તેના અવલંબને નિશ્ચય પમાઈ જાય એમ માનનારા બંને એક જ જાતની
માન્યતાવાળા મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
પણ ત્રિકાળીસ્વભાવમાં તેનો અભાવ છે; આ રીતે નિમિત્ત અને વ્યવહાર બંને અભૂતાર્થ છે, તેથી તે અનુસરવા
યોગ્ય નથી, તેના ઉપર જોર આપવાથી સમ્યગ્દર્શન થતું નથી. વ્યવહારનું અવલંબન કરવાથી સમ્યગ્દર્શન થાય?
–ન થાય. નિમિત્તનું અવલંબન કરવાથી સમ્યગ્દર્શન થાય? –ન થાય. અનેક પ્રકારના નિમિત્તો અને વ્યવહારો
હોય ભલે પણ તે કોઈના અવલંબને સમ્યગ્દર્શન થતું નથી. ભૂતાર્થસ્વભાવના અવલંબને જ સમ્યગ્દર્શન થાય છે.
સમ્યગ્દર્શનનો એક જ નિયમ છે કે જ્યાં જ્યાં સમ્યગ્દર્શન થાય છે, ત્યાં ત્યાં ઉપાદાનની તાકાતથી જ થાય છે,
અને જેને સમ્યગ્દર્શન થાય છે તેને પોતાના ભૂતાર્થસ્વભાવની દ્રષ્ટિથી જ સમ્યગ્દર્શન થાય છે. જીવોને
સમજાવવા માટે ઉપદેશ તો અનેક પ્રકારે જુદી જુદી શૈલીથી આવે, પણ ઉપાદાનની વિધિનો તો એક જ પ્રકાર છે,
અંતરમાં ઊતરીને જે સમયે જ્ઞાયકસ્વભાવને દ્રષ્ટિમાં પકડ્યો તે જ સમયે સમ્યગ્દર્શન છે, ત્યાં બધાય નિમિત્તો ને
વ્યવહારો એકકોર રહી જાય છે એટલે કે તે બધાયનું અવલંબન છૂટી જાય છે. અહો! વસ્તુસ્થિતિ જ આ છે –
પણ સમજાવવું કઈ રીતે! સમજાવતાં વચ્ચે વ્યવહાર આવી જાય છે. કહ્યું છે કે :–
વસ્તુસ્થિતિ સમજે તો સમજાય, એની પાત્રતા વિના જ્ઞાની શું કરે? એની પાત્રતા થયા વિના સાક્ષાત્ તીર્થંકર
ભગવાન પણ તેને સમજાવી શકે નહિ. ઉપાદાનની લાયકાત વિના બીજો શું કરે? ઉપાદાનની લાયકાત હોય તો
બીજામાં નિમિત્ત તરીકેનો ઉપચાર આવે.
પર્યાયની તેવી લાયકાતથી. આ રીતે ઉપાદાન નિરવચન છે એટલે કે તેમાં એક જ પ્રકાર છે, એક જ ઉત્તર છે,
આમ કેમ? –કે એવી જ ઉપાદાનની યોગ્યતા. એ ખાસ ધ્યાન રાખવું કે ‘ઉપાદાનની યોગ્યતા’ એમ જે વારંવાર
કહેવામાં આવે છે તે ત્રિકાળી શક્તિરૂપ નથી પણ એક સમયની પર્યાયરૂપ છે, એકેક સમયની પર્યાયમાં પોતાની
સ્વતંત્ર તાકાત છે તેને ઉપાદાનની યોગ્યતા કહેવામાં આવે છે. સમય સમયની પર્યાયના સ્વતંત્ર ઉપાદાનની
લોકોને ખબર નથી એટલે નિમિત્ત આવે તો પર્યાય થાય એમ ભ્રમથી માને છે, તેમાં એકલી સંયોગી–પરાધીન
દ્રષ્ટિ છે. અહો! એકેક સમયની પર્યાયનું સ્વતંત્ર ઉપાદાન! –તેનો નિર્ણય કરવામાં તો વીતરાગીદ્રષ્ટિ થઈ જાય
છે. વસ્તુસ્વરૂપ જ આ છે, પણ અત્યારે તો લોકોને આ વાત કઠણ થઈ પડી છે. ઉપાદાનની યોગ્યતા કહો,
પર્યાયની તાકાત કહો, અવસ્થાની લાયકાત કહો, પર્યાયધર્મ કહો, સ્વકાળ કહો, કાળલબ્ધિ કહો, પોતાનો ઉત્પાદ
કહો, પોતાનો અંશ કહો, ક્રમબદ્ધપર્યાય કહો, નિયત કહો કે તે પ્રકારનો પુરુષાર્થ કહો–એ બધું એક જ છે, તેમાંથી
એક પણ બોલનો જો યથાર્થ