: ૭૪ : આત્મધર્મ–૧૨૪ : મહા: ૨૦૧૦ :
ધર્માત્માનો વૈરાગ્ય
રાગી જીવ બંધાય છે, વૈરાગી જીવ છૂટે છે
(આસો વદ ચોથના દિવસે પૂ. ગુરુદેવના પ્રવચનમાંથી)
જ્ઞાનીના વૈરાગ્યનું સાચું સ્વરૂપ શું છે તે આમાં બતાવ્યું
છે. અજ્ઞાની લોકો અંતરની દ્રષ્ટિને ઓળખ્યા વગર બહારથી
વૈરાગ્યનું માપ કાઢે છે; બહારમાં કાંઈક ત્યાગ કે મંદકષાય દેખે
ત્યાં તેને વૈરાગી માની લે છે, પણ તે વૈરાગ્યનું સાચું સ્વરૂપ
નથી. સમ્યગ્જ્ઞાનપૂર્વક જ સાચો વૈરાગ્ય હોય છે, સમકીતિ
ગૃહસ્થપણામાં રહ્યા હોય તોપણ પરમાર્થે તે વૈરાગી છે....
અંતરદ્રષ્ટિમાં વૈરાગ્યનું પરિણમન તેને સદાય વર્ત્યા જ કરે છે.
અજ્ઞાનીને સાચો વૈરાગ્ય હોતો નથી. ‘હું સમસ્ત શુભાશુભ
પરિણામથી જુદો એક જ્ઞાયકભાવસ્વરૂપ છું, મારા અવલંબને જ
મારી મુક્તિ છે’ –આમ જાણીને જે જીવ સ્વભાવસન્મુખ
પરિણમ્યો તે જ સાચો વૈરાગી છે....સ્વભાવના અવલંબનરૂપ
વૈરાગ્યભાવ તે મોક્ષનું કારણ છે, અને પરાવલંબનરૂપ
રાગભાવ તે બંધનું કારણ છે, આવો જિનેન્દ્રભગવાનનો ઉપદેશ
છે.
આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, તેના અવલંબને જ આત્માનો મોક્ષમાર્ગ છે, એ સિવાય શુભ–અશુભ કર્મોના
અવલંબને આત્માનો મોક્ષમાર્ગ નથી. દેહથી ભિન્ન અને ક્ષણિક રાગથી પાર આત્માનો ચૈતન્યસ્વભાવ છે, તે
સ્વભાવની સન્મુખ થઈને શુભ–અશુભ સમસ્ત રાગની રુચિ જેણે છોડી છે એવા સમ્યગ્દ્રષ્ટિ–વૈરાગી જીવો જ
કર્મથી છૂટે છે; પરંતુ જેઓ આત્માના જ્ઞાનસ્વભાવને જાણતા નથી ને શુભ–અશુભ રાગને જ મોક્ષનું સાધન
માનીને તેનું સેવન કરે છે એવા મિથ્યાદ્રષ્ટિ–રાગી જીવો કર્મથી બંધાય છે. માટે હે જીવ! જો તારે કર્મબંધનથી
છૂટવું હોય તો, અશુભ તેમજ શુભ બધાય કર્મોની રુચિ છોડ અને જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માને અવલંબીને તેનું જ
અવલંબન કર. –એમ આચાર્યદેવ સમયસારની ૧૫૦ મી ગાથામાં કહે છે–
‘જીવ રક્ત બાંધે કર્મને, વૈરાગ્યપ્રાપ્ત મુકાય છે,
એ જિનતણો ઉપદેશ તેથી ન રાચ તું કર્મો વિષે.’
રાગી જીવ કર્મ બાંધે છે અને વૈરાગ્યને પામેલો જીવ કર્મથી છૂટે છે–આ જિનભગવાનનો ઉપદેશ છે; માટે
હે ભવ્ય જીવ! તું કર્મોમાં પ્રીતિ ન કર.
જેને ચૈતન્યસ્વભાવની રુચિ નથી ને રાગની રુચિ છે; શુભરાગ કરતાં કરતાં આત્માને ધર્મ થશે એમ
માને છે એવા મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવને જ અહીં ‘રાગી’ કહ્યો છે. અને જેને ચૈતન્યસ્વભાવની રુચિ છે ને રાગની રુચિ
ટળી ગઈ છે–એવા સમકીતિ જીવને અહીં “વૈરાગી” કહ્યા છે. સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવ ગૃહસ્થપણામાં રહ્યા હોય અને તે
પ્રકારનો રાગ થતો હોય તોપણ પરમાર્થે તે વૈરાગી છે, કેમકે રાગ વખતે પણ તેની દ્રષ્ટિમાં ચૈતન્યસ્વભાવની જ
અધિકતા વર્તે છે. અને મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ રાજપાટ છોડીને ત્યાગી થયો હોય, જંગલમાં રહેતો હોય, દ્રવ્યલિંગી
દિગંબરમુનિ થઈને પંચમહાવ્રત પાળતો હોય તોપણ ખરેખર તે વૈરાગી નથી પણ રાગી જ છે, કેમકે અંતરમાં
આ શુભરાગ મને હિતકર છે એવા અભિપ્રાયથી તેને રાગનું અવલંબન