વખતે અંતરમાં તેની રુચિ કરીને પોતે સમજ્યો નહિ, તેથી સાંભળવાનું તેને નિમિત્ત પણ કહેવાયું નહિ.
આત્માને જાણ્યા વગર જીવ એકેક સેકંડમાં અબજોની પેદાશ કરે એવો મોટો રાજા અનંતવાર થયો, અને રોજની
સેંકડો ગાયો કાપે એવો મોટો કસાઈ પણ અનંતવાર થયો, –પણ તે કાંઈ નવીન ચીજ નથી; અંતરમાં
ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મા શું છે તેની સમજણ વગર બહારનું ગમે તેટલું કરે પણ તે કાંઈ જીવને શરણભૂત નથી,
અંતરમાં હું જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા છું–એવી સાચી સમજણ કરવી તે જ જીવને શરણભૂત છે.
વસ્તુ છે, તેનો સંયોગ નવો નવો થાય છે ને આત્મા તો અનાદિનો અસંયોગી ચૈતન્યરૂપ છે. દેહ દેવળમાં
ચૈતન્યમૂર્તિ ભગવાન આત્મા જુદો છે. જુદા જુદા અવતારમાં દેહ ધારણ કરવો તે આત્માનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ
નથી પણ પૂર્વે અપરાધ કર્યો તેથી અવતાર થયો છે. પુણ્ય અને પાપ એ બંને અપરાધ છે. પાપના ફળમાં
નરકાદિ મળે ને પુણ્યના ફળમાંય સ્વર્ગાદિ મળે, પણ તે બંને અપરાધ છે. જેના ફળમાં આત્માને સંસારમાં
રખડવું પડે તે ભાવ અપરાધસ્વરૂપ છે. આત્માનો ચિદાનંદ સ્વભાવ અવતાર વગરનો છે, તેની ઓળખાણ વગર
અવતારનો અંત ન આવે.
પરમાં સુખની કલ્પના કરી છે, પણ પરમાં સુખ નથી. સુખ શરીરમાં નથી, સુખ પૈસામાં નથી, સ્વર્ગમાં કે
ઈન્દ્રપદમાં સુખ નથી, તેમજ જે ભાવથી સ્વર્ગ મળે તે ભાવમાં પણ સુખ નથી. સંયોગ અને વિકાર વગરનો
આત્માનો ચૈતન્યસ્વભાવ છે તેમાં જ સુખ છે. અહો! ચૈતન્યસ્વભાવમાં જ મારું સુખ છે–એ વાત અનંતકાળથી
જીવે કોઠે બેસાડી નથી. કાને તો પડી પણ કોઠે ન બેસી, તેથી બહારમાં સુખ કલ્પીને, બહારમાં સુખ શોધે છે;
પણ સુખ તો અંતરમાં છે. જગતમાં ઉત્તમમાં ઉત્તમ વસ્તુ આત્મા છે, આત્મા પોતે આનંદસ્વરૂપ છે, આવા
આત્માને ઓળખવો તે જ સુખી થવાનો રસ્તો છે.
અકેકે આત્મા ચૈતન્યસામર્થ્યથી ભરપૂર ભગવાન છે, પણ તેને પોતાના સામર્થ્યની પ્રતીત ન આવતાં, ‘પુણ્ય–
પાપ કર્યા તેટલો જ હું’ એમ તે માને છે. અહીં શાસ્ત્રકાર કહે છે કે ભાઈ! આત્મા કોણ છે અને તેનું વાસ્તવિક
સ્વરૂપ શું છે તે હું અહીં વર્ણવીશ. શા માટે? –કે હું આત્માનો અર્થી છું તેથી તે શુદ્ધચિદ્રૂપ આત્માની પ્રાપ્તિને માટે
હું તેનું કથન કરું છું, જેને અંતરમાં ભવનો ત્રાસ લાગ્યો હોય અને આત્માની ગરજ થઈ હોય એવા જીવોને માટે
અહીં આત્માનું સ્વરૂપ વર્ણવે છે, તેમાં મંગલાચરણ તરીકે શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માને નમસ્કાર કર્યા છે. કેવો છે
તે આત્મા?–કે આનંદ સહિત છે, એટલે તેની ઓળખાણ થતાં પોતાને આનંદનો અનુભવ થાય છે, અને
જગતમાં તે ઉત્તમ છે.
તોપણ તે મીંડા સમાન છે, –તેનાથી જરાપણ ધર્મ થતો નથી. ચૈતન્યની ઓળખાણ વગરનું બીજું તો બધું
અનંતવાર કર્યું છે તે કાંઈ અપૂર્વ નથી; અહો! જે ચૈતન્યસ્વરૂપ સમજીને સંતો તેને પામી ગયા તેવું મારું
સ્વરૂપ