આત્મસાક્ષાત્કાર કહો કે નિર્વિકલ્પ આત્મસંવેદન કહો–તે જ સમ્યગ્દર્શન છે.
સમ્યગ્દર્શનનું ખરું કારણ નથી, કેમકે તેમાં પણ હજી પરસન્મુખ વલણ છે. તે પર તરફનું વલણ છોડીને તેમજ રાગ
ઉપરનું લક્ષ છોડીને, શુદ્ધનયથી અંતરમાં જ્ઞાયકસ્વભાવની સન્મુખ થઈને તેનો તન્મયપણે અનુભવ કરવો તે
રુચિના અપૂર્વ ઉલ્લાસથી અંતરમાં વારંવાર મંથન કરવું જોઈએ. પ્રભો! તારી પ્રભુતા એક સમયમાં અનંત ગુણથી
પરિપૂર્ણ પડી છે, તેમાં અંતરમાં વળ...અંર્તદ્રષ્ટિ કરીને તારી પ્રભુતાનું અવલોકન કર, તે અપૂર્વ સમ્યગ્દર્શન
છે....ત્યાં દેવ–ગુરુનું આલંબન નથી, ત્યાં રાગ કામ કરતો નથી, ત્યાં કોઈ નિમિત્તનો કે વ્યવહારનો આશ્રય નથી,
આશ્રય કરવા યોગ્ય છે અને પર્યાય આશ્રય કરનાર છે’ એવા ભેદ પણ તે અનુભવમાં નથી, ત્યાં દ્રવ્ય–પર્યાયના
ભેદનું લક્ષ છૂટીને અભેદ આત્માના આનંદનો જ અનુભવ છે. –આત્મામાં આવી અનુભવદશા પ્રગટે ત્યારથી ધર્મની
અનાદિનો હતો જ, પણ તેનું ભાન ન હતું, જ્યાં અપૂર્વ પુરુષાર્થ વડે તેનું ભાન થયું ત્યાં તે જ્ઞાયકસ્વભાવ પ્રગટ
થયો–એમ કહ્યું. જુઓ, આ ધર્મી આત્માનો પુરુષાર્થ! નિમિત્ત વગેરે પરચીજને મેળવવી કે દૂર કરવી તેમાં તો
આત્માનો પુરુષાર્થ છે જ નહિ, અને અંદરમાં શુભ–અશુભ લાગણી થાય તેમાં પણ આત્માનો સમ્યક્ પુરુષાર્થ નથી;
આત્માનો સમ્યક્પુરુષાર્થ છે. –આવો પુરુષાર્થ પૂર્વે અનંતકાળમાં કદી એક સેકંડ પણ જીવે કર્યો નથી. વ્યવહારના
આશ્રયે મંદકષાયનો પુરુષાર્થ જીવે અનંતવાર કર્યો તેને અહીં ‘પોતાનો પુરુષાર્થ’ કહેતા નથી, જ્ઞાનને અંર્તસ્વભાવ
તરફ વાળીને પોતાના પરમાર્થ શુદ્ધ સ્વભાવનો અનુભવ કરે તે જ ‘પોતાનો પુરુષાર્થ’ છે, આવા પુરુષાર્થનું નામ
ધર્મ છે. ધર્મીનો પુરુષાર્થ અંતરમાં સમાય છે, બહારમાં નથી જતો. અનાદિથી ભગવાન આત્મા અપ્રસિદ્ધ હતો તે
હવે પોતાના અંતરના પુરુષાર્થથી ધર્મીને પ્રસિદ્ધ થયો એટલે કે પ્રગટ અનુભવમાં આવ્યો.
હંસ પોતાની ચાંચના બળથી દૂધ અને પાણીને જુદા કરી નાંખે છે, તેમ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવ પોતાની શુદ્ધનયરૂપી
આત્મામાં એકદમ લીન થઈને ચૈતન્યસ્વરૂપના અતીન્દ્રિય આનંદમાં ઝૂલનારા વીતરાગી મુનિવરો તે ‘પરમહંસ’ છે.
અંતર્મુખદ્રષ્ટિ કરીને જ્યાં શુદ્ધ ચિદાનંદ સ્વભાવનું અવલંબન લીધું ત્યાં તેના આશ્રયે સમ્યગ્દર્શનનો ઉત્પાદ થયો
અને મિથ્યાત્વનો વ્યય થયો; તથા નિમિત્તની, રાગની ને ભેદની રુચિ છૂટી ગઈ, વ્યવહારના આશ્રયની બુદ્ધિ ટળી
ગઈ. વ્યવહારના આશ્રયે જ સમ્યગ્દર્શન થતું નથી, ભૂતાર્થસ્વભાવના આશ્રયે જ સમ્યગ્દર્શન થાય છે. સમકિતીની
દ્રષ્ટિમાંથી ભૂતાર્થ સ્વભાવનું અવલંબન એક સમય પણ છૂટતું નથી. જો એક સમય પણ દ્રષ્ટિમાંથી ભૂતાર્થ
સ્વભાવનું અવલંબન છૂટીને વ્યવહારની રુચિ થાય