જ્ઞાનને અંતર્મુખ કરીને સ્વજ્ઞેયને પકડવું તે જ કરવા જેવું છે; એ કાર્ય જેણે કરી લીધું તેને હવે
બીજું કાંઈ કરવાનું રહ્યું નથી. અંર્તસ્વભાવની દ્રષ્ટિમાં ધર્મી કૃતકૃત્ય છે. આવી દ્રષ્ટિ પ્રગટ્યા
પછી ધર્મીને રાગ પણ થાય, પણ તેને તે પોતાનું કાર્ય માનતો નથી; રાગ અને જ્ઞાન વચ્ચે તેને
ભેદ પડી ગયો છે, એટલે તે જાણે છે કે મારું કાર્ય તો સ્વતત્ત્વને જાણવું દેખવું ને તેમાં એકાગ્રતા
વડે તેની પ્રાપ્તિ કરવી તે જ છે. મારા ચૈતન્યતત્ત્વથી ભિન્ન જે ભાવો છે તેનો હું જાણનાર છું ને
તે મારું જ્ઞેય છે, પણ તે મારું કાર્ય નથી; મારા સ્વજ્ઞેય સાથે જ્ઞાનની એકતા થઈ તે જ મારું કાર્ય
છે.
ચૈતન્યતત્ત્વ વાણી અને વિકલ્પથી પાર છે, તેનું ભાન થતાં ધર્મીને વાણીનું સ્વામીપણું ઊડી ગયું
છે. હજી વાણીનો સંયોગ ભલે હો, પણ ધર્મી જાણે છે કે આ વાણી મારા ચૈતન્યથી ભિન્ન છે, હું
વાણીનો કર્તા નથી ને વાણી દ્વારા મારો આત્મા લક્ષમાં આવતો નથી; હું તો જ્ઞાન છું ને
અતીન્દ્રિયજ્ઞાનથી જ મારો આત્મા લક્ષમાં આવે તેવો છે. મેં મારા જ્ઞાનને અંતરમાં વાળીને
શુદ્ધઆત્માને જ મારું વાચ્ય બનાવ્યું છે, તેથી બીજું કોઈ વાચ્ય મારે રહ્યું નથી. અજ્ઞાની તો
વાણીનું અભિમાન કરે છે, મારી ઈચ્છાને લીધે વાણી બોલાય છે અથવા તો વાણીના
અવલંબનથી મને લાભ છે એમ માનીને તે પરમાં અટકે છે પણ ચૈતન્યને પોતાનું વચ્ય
બનાવતો નથી. ભાઈ! વાણી તો જડ છે, તે કાંઈ તારી ઈચ્છાનું કાર્ય નથી. મરવા ટાણે
બોલવાની ઈચ્છા હોવા છતાં ઘણા બોલી શકતા નથી, કેમકે વાણી નીકળવી કે ન નીકળવી તે
ચૈતન્યનું કાર્ય નથી. વાણી આત્માથી જુદી છે; આત્મા તો જ્ઞાનસ્વભાવી તત્ત્વ છે, જ્ઞાન જ તેનો
ધર્મ છે. આવા જ્ઞાનતત્ત્વને જેણે જ્ઞાનમાં પકડયું તેને હવે જગતમાં બીજું કાંઈ વાચ્ય રહ્યું નથી.
કરી રહ્યો છે, આત્માની ઓળખાણ વિના તે ભવભ્રમણનો અંત આવે તેમ નથી. અહીં તો
ભવભ્રમણનો અંત કેમ આવે તેની વાત છે. જગતમાં જાણવા જેવું હોય તો આ ચૈતન્યતત્ત્વ જ
જાણવા જેવું છે, કે જેને જાણવાથી ભવભ્રમણનો અંત આવે ને મુક્તિ થાય. એક ચૈતન્યતત્ત્વને
જેણે જાણ્યું તેણે જાણવા યોગ્ય બધું જાણી લીધું. મરણ સમયે અમુક વાત લક્ષમાં હોય ને
કહેવાની ઈચ્છા થાય પણ વાચા ચાલતી નથી; જુઓ, ત્યાં “વાચા” બંધ થાય છે પણ કાંઈ
“જ્ઞાન” બંધ થાય છે? વાણી બંધ હોવા છતાં જ્ઞાનનું કાર્ય તો ચાલુ જ રહે છે; માટે વાચા
બોલવી તે કાંઈ આત્માનું કાર્ય નથી, આત્મા તો જ્ઞાનસ્વરૂપ છે. આવા જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માની
ઓળખાણ કરવી તેનું નામ ધર્મ છે, એ જ કરવા જેવું છે. આ મનુષ્યભવ પામીને પણ જેણે
પોતાના આત્માને ન ઓળખ્યો તેણે ખરેખર કાંઈ કર્યું નથી.