આ લોકોત્તર નીતિ છે. અનાદિથી આત્મા અનીતિ કરી રહ્યો છે; –કઈ રીતે? કે પોતાનું ચૈતન્યસ્વરૂપ છે તેને
ભૂલીને, શરીર તે હું–એમ પરને પોતાનું માને છે. શરીર વગેરે પારકી વસ્તુ પોતાની ન હોવા છતાં અજ્ઞાનથી
તેને પોતાની માને છે તે મોટી અનીતિ છે. ને તે અનીતિના ફળમાં સંસારની જેલ છે. હિંસા–જૂઠું–ચોરી વગેરેના
પાપભાવ તે લૌકિક અનીતિ છે, ને તેનો ત્યાગ કરીને શુભભાવ કરે તો તે લૌકિક નીતિ છે, પણ ધર્મની નીતિ
તો જુદી જ ચીજ છે. પોતાનું ચૈતન્યસ્વરૂપ જેમ છે તેમ માનવું ને પરના એક અંશને પણ પોતાનો ન માનવો–
આવું ભેદજ્ઞાન કરવું તે ધર્મની અપૂર્વ નીતિ છે.
જે ઝાઝું માંગે તે મોટો માંગણ,
જે થોડું માંગે તે નાનો માંગણ;
જે કંઈ ન માંગે તે મોટો બાદશાહ.
આત્મા જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ છે, તેમાં જ તારું સુખ છે; પૈસામાં કે શરીરમાં તો તારું સુખ નથી, ને અંતરમાં રાગાદિની
વૃત્તિ ઊઠે તે વિકાર છે તેમાં પણ તારું સુખ નથી. અનાદિથી ચાર ગતિમાં અનંત અવતાર થયા પણ આ વાત
જીવ સમજ્યો નથી. સાચી સમજણ વગર અનંતકાળથી અવતાર કરતો આવે છે. એક–બે નહિ, લાખ–કરોડ નહિ
પણ અનંત અનંત અવતાર જીવે કર્યા છે; તેમાં કોઈ વાર દયા–દાન વગેરેના શુભપરિણામથી સ્વર્ગમાં પણ ગયો,
ને તીવ્ર હિંસા વગેરેના પાપપરિણામ કરીને નરકમાં ગયો, તેમજ તિર્યંચ અને મનુષ્યના અવતાર પણ અનંતવાર
કર્યા. નરકનું પણ નીચે સ્થાન છે. તે કલ્પના નથી પણ શાશ્વત છે. એક ખૂન કરવાના પરિણામવાળાને અહીં
એક વાર ફાંસી અપાય છે, પણ લાખો–કરોડો જીવોની હિંસાના પરિણામ કરે તેનું ફળ ભોગવવાનું સ્થાન અહીં
નથી; તે સ્થાન નરકમાં છે, ત્યાં અનંતી પ્રતિકૂળતા છે. આવા નરકના તેમજ સ્વર્ગના અનંત અવતાર જીવ કરી
ચૂક્યો; પણ “હું ચૈતન્યસ્વરૂપ વસ્તુ છું” તે વાતની સમજણ કદી કરી નથી. “પરમાં સુખ ને મારામાં સુખ નહિ”
એવી ઊંધી માન્યતાથી જીવ સંસારમાં રખડે છે, તે સંસારપરિભ્રમણ કેમ છૂટે તેની આ વાત છે.
સંયોગી ચીજ જીવ સાથે કાયમ રહે નહિ. અંદર શુભ–અશુભ લાગણી થાય છે તે પણ કાયમી ચીજ નથી; શુભ
પલટીને અશુભ, ને અશુભ પલટીને પાછી શુભ લાગણી થાય છે, તે જીવનું કાયમી સ્વરૂપ નથી. અંતરમાં
આત્માની ચૈતન્યસત્તા કાયમ રહેનાર છે, તે ચૈતન્યસત્તા આનંદથી ભરપૂર છે, પણ અનાદિથી તેનો મહિમા કે
પ્રતીત કરી નથી. જો ચૈતન્યસ્વભાવની પ્રતીત કરે તો આ સંસારપરિભ્રમણ રહે નહિ. આ આંખ–કાન દેખાય છે
તે તો જડ છે, આંખ–કાન મોળા પડે, શરીરના અવયવો કામ ન કરે તે વખતે પણ અંતરમાં હું જ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપ,
દેહથી ભિન્ન છું એવું ભાન કરીને તેમાં એકાગ્ર થવું તે મોક્ષનો માર્ગ છે, શરીરની ક્રિયામાં કે ઈન્દ્રિયોમાં આત્માની
મુક્તિનો માર્ગ નથી. શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વરૂપ