સુખ છે. જેમ ચણાના પ્રત્યેક દાણામાં મીઠાશ ભરેલી છે, તે ક્યાંય બહારથી નથી આવતી પણ તેના સ્વભાવમાં
ભરી છે તે જ પ્રગટે છે તેમ દરેક આત્મા આનંદસ્વભાવથી ભરેલો છે, તેમાં અંર્તદ્રષ્ટિ કરે અને પરમાંથી સુખની
બુદ્ધિ છોડે તો આત્માનું સાચું સુખ પ્રગટે. તે સુખ ક્યાંય બહારના સંયોગમાંથી નથી પ્રગટતું પણ
અંર્તસ્વભાવમાં છે તે જ પ્રગટે છે.
ન આવે. પોપટ વગેરે પક્ષીઓ આકાશમાં ઉડતા આવીને સીધા ઝાડ ઉપર જઈને કેરીનો સ્વાદ લ્યે અને કીડી
વગેરે પ્રાણીઓ કેરીનું થડ પકડીને ઉપર જઈને સ્વાદ લ્યે. પંખી ઉપરથી ઉડતા આવે ને કીડી નીચેથી ધીમે ધીમે
ઉપર જાય પણ બંનેને કેરીનો સ્વાદ તો સરખો જ છે. ભલે વાર લાગે પણ થડ તો આંબાનું જ પકડવું જોઈએ.
આંબાના થડને બદલે આકોલિયાનું થડ પકડે તો કેરીનો સ્વાદ આવે નહિ. કીડીને કેરી ખાવી હોય તો શું કરવું?
કે કેરીનું થડ પકડીને કેરીનો સ્વાદ લેવો. એ સિવાય બીજો રસ્તો નથી. તેમ જેને આત્માના અતીન્દ્રિય આનંદનો
સ્વાદ લેવો હોય તેણે શું કરવું? કે આત્માના ધ્રુવ સ્વભાવરૂપ થડને પકડીને તેનું અવલંબન કરવું. તીર્થંકરો–
મુનિવરો તો ઉગ્ર પુરુષાર્થ વડે ચૈતન્યનું અવલંબન કરીને આનંદનો ભોગવટો કરે છે, અને સમકીતિ જીવો પણ
ચૈતન્ય સ્વભાવનું અવલંબન કરીને આનંદનો ભોગવટો કરે છે. જેને આત્માનું સાચું–અવિનાશી–પરિપૂર્ણ સુખ
જોઈતું હોય તેણે દેહાદિથી તેમજ પુણ્ય–પાપની વૃત્તિઓથી ભિન્ન ચિદાનંદ સ્વરૂપ આત્માને પકડવો જોઈએ, તેની
રુચિ અને જ્ઞાન કરવું જોઈએ. તીર્થંકરો અને મુનિવરો વિશેષ પુરુષાર્થ વડે ચૈતન્યસ્વરૂપને શીઘ્ર પામીને
નિર્વિકારી આનંદનો અનુભવ કરે છે ને અલ્પકાળમાં કેવળજ્ઞાન તથા પૂર્ણાનંદ પ્રગટ કરે છે. તથા જે જીવોથી
એટલો ઉગ્ર પુરુષાર્થ ન થઈ શકે તેઓને પણ આ ચૈતન્ય સ્વભાવની વાત પ્રીતિથી શ્રવણ કરી, તેના સંસ્કાર દ્રઢ
કરી, સ્વ–સ્વભાવનાં નિશ્ચય વડે સમ્યગ્જ્ઞાન પ્રગટ કરવા તે જ સુખનો ઉપાય છે. તીર્થંકરોને માટે ધર્મનો રસ્તો
જુદો ને બીજા તુચ્છ જીવોને માટે ધર્મનો રસ્તો બીજો–એમ નથી; બધાય જીવોને માટે ધર્મનો એક જ રસ્તો છે.
તેને આ સંસારમાંથી છૂટકારો થાય નહિ. રાગરહિત નિર્મળ ચૈતન્ય સ્વભાવ છે તે મુખ્ય છે, તેને તો સ્વીકારે
નહિ અને રાગને જ ધર્મ માને તો ઊંધી માન્યતાથી કદી જન્મ–મરણ મટે નહિ. જેમ વેપારી સાથે નામું મેળવતાં
કોઈ માણસ ચાર–છ આનાની પરચુરણ રકમો તો સ્વીકારે પણ હજારો રૂપિયા રોકડા લીધા હોય તે ન સ્વીકારે
તો તે વેપારીના દેણામાંથી છૂટી શકે નહિ. તેમ “હિંસા ન કરવી, દયા પાળવી” એવી શુભરાગની વાત તો
સ્વીકારે, પણ આત્માનો ચિદાનંદ સ્વભાવ રાગથી પાર છે, રાગથી તેને ધર્મ થતો નથી એવી મૂળભૂત વાત
સમજે નહિ ને પુણ્યને જ ધર્મ માને તો તે જીવ સંસાર પરિભ્રમણમાંથી છૂટી શકે નહિ. પુણ્ય–પાપની લાગણીઓ
થાય છે તો તે આસ્રવ–મલિનતા–સંસારનું કારણ છે. આત્મા શુદ્ધ આનંદમૂર્તિ ચૈતન્યકંદ છે તેની ઓળખાણ અને
બહુમાન કરીને તેમાં લીનતા કરવી તે મુક્તિનું કારણ છે. આવા મુક્તિના કારણને તો જાણે નહિ અને સંસારના
જ કારણને મુક્તિનું કારણ માનીને સેવે તો તે જીવને ચારગતિનું પરિભ્રમણ કદી મટે નહિ.
પરિભ્રમણ કરતા જીવોને એકલા પુણ્યભાવ જ રહે એમ પણ બનતું નથી. તેમજ એકલા પાપભાવ જ કાયમ રહે
એમ પણ બનતું નથી. પણ પુણ્ય–પાપના ભાવો પલટાયા કરે છે. જુઓ, પહેલાંં સંસારના વેપાર–ધંધાનો
પાપભાવ હતો, તે પલટીને ધર્મશ્રવણનો શુભભાવ થયો, વળી થોડીવારે તે પલટીને બીજો ભાવ આવશે. એ રીતે
પુણ્ય–પાપના ભાવો ક્ષણે ક્ષણે પલટી જાય છે, તે આત્માને શરણભૂત નથી. જે જીવ ચૈતન્યતત્ત્વની રુચિ કરતો
નથી અને પુણ્યની મીઠાશ સેવે છે તેને પુણ્યના ફળનાં સંયોગમાં એકાકારબુદ્ધિથી તીવ્ર