કદી જોયું નથી. પુણ્ય–પાપની આકુળતાની વૃત્તિ ઊઠે તે દુઃખ છે, પણ અજ્ઞાનીને તે દુઃખ દેખાતું
નથી. આત્માનો શાંત અનાકુળ ચૈતન્ય–સ્વભાવ છે, તે સ્વભાવના અવલંબને જ અનાકુળ સુખ
પ્રગટે છે.
પ્રતીતિમાં પચાવી દે છે; સમ્યગ્જ્ઞાનનો સ્વભાવ સ્વ–પર પ્રકાશક છે; અને સમ્યક્ ચારિત્રનો
સ્વભાવ વિકારને બાળીને ભસ્મ કરવાનો છે; આવા દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર સ્વભાવવાળો
ભગવાન આત્મા પોતે આનંદથી ભરપૂર છે. આત્માનો આનંદ બહારમાં નથી, ને આત્માનું દુઃખ
પણ બહારમાં નથી. પરમાં સુખ છે એમ જે માને છે તેને આત્માના સુખની શ્રદ્ધા નથી, પરમાં
સુખ માનનારો આત્માના સુખને માનતો નથી. ભાઈ રે! તારું સુખ તારા આત્માથી બહાર ન
હોય. શરીરથી–પૈસા વગેરેથી મને સુખ મળશે એમ જે જીવ પરપદાર્થોને આત્મબુદ્ધિથી ગ્રહણ
કરે છે તે બહિરાત્મા છે. મિથ્યાશ્રદ્ધા, મિથ્યાજ્ઞાન ને મિથ્યાચારિત્ર રૂપી ત્રિદોષનો રોગ
અનાદિથી જીવને લાગુ પડ્યો છે, તેથી તેને આકુળતાનું દુઃખ દેખાતું નથી, પણ સંયોગમાં
સુખને માટે ઝાંવા નાખે છે તે જ દુઃખ છે. તે દુઃખ આત્માનો કાયમી સ્વભાવ નથી પણ વિકૃતિ
છે. સુખ આત્માનો કાયમી સ્વભાવ છે ને દુઃખ તેની ક્ષણિક વિકૃત દશા છે. જો આત્માના
સ્વભાવમાં જ સુખ ન હોય તો બહારથી આવે નહિ; અને દુઃખ જો આત્માનો સ્વભાવ હોય તો
તે કદી ટળી શકે નહિ. તેમજ આત્માની ક્ષણિક અવસ્થામાં જો દુઃખ ન હોય તો તેને વર્તમાનમાં
અતીન્દ્રિય પૂર્ણ આનંદનો અનુભવ હોવો જોઈએ. માટે નક્કી કરવું જોઈએ કે સંયોગની
અનુકૂળતા કે પ્રતિકૂળતામાં જીવનું સુખ–દુઃખ નથી. જીવની પોતાની ક્ષણિક અવસ્થામાં અજ્ઞાન
અને વિકારીવૃત્તિઓ થાય છે તે દુઃખરૂપ છે, તે દુઃખ જીવનો કાયમી સ્વભાવ નથી, જીવનો
કાયમી સ્વભાવ તો અતીન્દ્રિય જ્ઞાન–આનંદથી પરિપૂર્ણ છે. આવા જ્ઞાનાનંદ સ્વભાવની રુચિ
કરીને તેની અંર્તપ્રતીતિ કરતાં ચૈતન્યના અતીન્દ્રિય સુખનું વેદન થાય છે, તેનું નામ ધર્મ છે.
સંસાર શું છે? સંસાર તે જીવની અરૂપી વિકારી અવસ્થા છે. બહારના સંયોગમાં સંસાર નથી.
ગરીબની ઝૂંપડી પણ અહીં પડી રહે છે ને મોટા ચક્રવર્તીના મહેલ પણ અહીં જ પડ્યા રહે છે.
જો તે સંયોગોમાં જીવનો સંસાર હોય તો તે સંયોગો છૂટતાં જીવનો સંસાર પણ છૂટી જાય ને
તેની મુક્તિ જ થઈ જાય! પણ એમ નથી. જ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપને ચૂકીને ‘પર મારાં, શરીરાદિકની
ક્રિયા મારી’ એવો જે પર પદાર્થમાં અહંપણાનો મિથ્યાભાવ છે તે જ સંસારનું મૂળ છે, ને મરતાં
તે મિથ્યાભાવને સાથે લઈ જાય છે. આનું નામ સંસાર છે. બહારના સંયોગોમાં જીવનો ધર્મ કે
અધર્મ નથી, ધર્મ કે અધર્મ તે જીવની પોતાની અવસ્થાનો અરૂપી ભાવ છે ને તેનો કર્તા જીવ
પોતે છે.
બહારના