બીજા પદાર્થોની ચિંતા વ્યર્થ છે. દેહથી ભિન્ન મારું ચિદાનંદ–સ્વરૂપ શું છે તેનો હે જીવ! તું વિચાર કર.
અવતારમાં અનંતવાર રખડી ચૂક્યો છે. આત્મા નવો નથી પણ અનાદિનો છે, છે ને છે. તેને કોઈએ બતાવ્યો નથી ને
તેનો કદી નાશ થતો નથી. તો અત્યાર સુધી આત્મા ક્યાં રહ્યો? કે સ્વર્ગ–નરકના તેમજ ઢોર અને મનુષ્યના
અવતારમાં અત્યાર સુધી જીવ રખડયો છે. તીવ્ર દંભ–કુટિલતા અને વક્રતા કરે તે તિર્યંચ થાય છે, તેનું શરીર આડું
હોય છે. મહા તીવ્ર પાપો કરે તે મરીને નરકમાં જાય છે. કાંઈક સરલતા વગેરે પુણ્ય પરિણામથી મનુષ્ય થાય છે, ને
દયાદિના વિશેષ શુભ પરિણામથી દેવલોકમાં જાય છે. પણ મારું જ્ઞાનસ્વરૂપ શું છે, દેહથી ભિન્ન ચૈતન્યતત્ત્વનું સ્વરૂપ
શું છે તેના ભાન વગર ભવભ્રમણ મટતું નથી. તેથી અહીં આત્માનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ શું છે તે સમજાવે છે.
કોના સંબંધે વળગણા છે? રાખું કે એ પરિહરું?
હતું. પછી સોળ વર્ષની ઉંમરે ‘મોક્ષમાળા’ બનાવી, તેમાં ૧૦૮ પાઠ છે; તેમાં ‘અમૂલ્ય તત્ત્વવિચાર’ના પાઠમાં
પાંચ કડી છે. તેની આ એક કડી છે; તેમાં કહે છે કે–
એના વિચાર વિવેકપૂર્વક શાંતભાવે જો ર્ક્યાં,
તો સર્વ આત્મિકજ્ઞાનના સિદ્ધાંતતત્ત્વો અનુભવ્યાં.’
ભાન કરીને આત્માના સામ્રાજ્યની પ્રાપ્તિ કરવી તે જ સાચું રાજ્ય છે, તેમાં જ આત્માની શોભા અને હિત છે.
અંતરમાં વિચાર કરે તો પૂર્વભવનું પણ જ્ઞાન થઈ શકે છે. આ દેહનો સંયોગ તો હમણાં થયો, ત્યાર પહેલાંં પણ
આત્મા ક્યાંક બીજે હતો. દેહ તો નવા નવા બદલે છે ને આત્મા અનાદિનો એનો એ જ છે, તો તેનું વાસ્તવિક
સ્વરૂપ શું છે? આવો સ્વરૂપનો વિચાર અને નિર્ણય કદી એક સેકંડ પણ કર્યો નથી.
આવા સ્વરૂપનો વિચાર તો કર. ભાઈ, બીજી લૌકિક કેળવણી ભણ્યો તેમાં કાંઈ તારું હિત નથી; પણ આત્માનું
સ્વરૂપ શું છે તેનો અંર્તવિચાર કરીને તેની કેળવણી લે, તેની ઓળખાણ કર, તો આત્માનું હિત થાય ને ભવ–
ભ્રમણથી છૂટકારો થાય. એક નાના ગામડામાં પટેલ પૂછતા હતા કે ‘મહારાજ! આ ભવના અવતારનો ક્યાંય
અંત ખરો? આ દુઃખનો ક્યાંય આરો ખરો?’ ત્યારે થયું કે :