આ દેહદેવળમાં રહેલો ચૈતન્યસ્વરૂપ ભગવાન આત્મા શું ચીજ છે તે વાત જીવે કદી જાણી નથી, અને
ગાળ્યો છે, પણ પર ચીજ પોતાની થઈ શકતી નથી. શરીરાદિક પર ચીજ છે તેમાંથી કદી આત્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ
થતી નથી. ક્ષણિક પુણ્ય–પાપની વૃત્તિમાંથી પણ ચૈતન્યસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ થાય તેમ નથી. ચિદાનંદસ્વરૂપ ત્રિકાળ
પરિપૂર્ણ સામર્થ્યથી ભરપૂર છે તેના અવલંબને જ પ્રાપ્તની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ અપેક્ષાએ ચૈતન્યસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ
સુગમ છે, ને પરની પ્રાપ્તિ કરવી તે તો અશક્ય છે. આવું યથાર્થ જ્ઞાન જીવે પૂર્વે કદી કર્યું નથી ને પરચીજને
પોતાની કરવા મથ્યો છે, પણ એક રજકણને પણ પોતાનો કરી શક્યો નથી. અંતરમાં પોતાની ચીજ છે તેમાં
નજર કરે તો ન્યાલ થઈ જાય તેવું છે. જેમ સમુદ્રમાં તરંગ ઊઠે છે તેમ આત્મામાં પણ તરંગ ઊઠે છે; પણ
અનાદિથી ચૈતન્યસ્વરૂપને ભૂલીને પુણ્ય–પાપ વિકાર તે હું એમ માનીને ક્ષણિક વિકારના જ તરંગ ઉત્પન્ન કર્યા
છે, પરંતુ “હું પુણ્ય–પાપથી પાર જ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપ છું” એવા સમ્યગ્જ્ઞાનના તરંગ કદી પ્રગટ કર્યા નથી. જો
ચૈતન્યસ્વરૂપને જાણીને એકવાર પણ સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપી તરંગ પ્રગટ કરે તો અલ્પકાળમાં મુક્તિ થયા વિના રહે
નહિ.
તેમ અજ્ઞાની જીવ પરચીજનું અભિમાન કરીને તેમાં પોતાનું જોર માને છે ને પરને માટે પ્રયત્ન કરીને શુભ–
અશુભ વૃત્તિઓ કરે છે, તે વિકારી તરંગ છે. પરનું અભિમાન અનાદિથી કર્યું છે પણ પરચીજના એક રજકણને
પણ પોતાનો કરી શક્યો નથી. પોતાના સ્વભાવની પ્રાપ્તિનો ઉદ્યમ કરે તો ક્ષણમાં તેની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે, પણ
પરચીજ કદી પોતાની થઈ શકતી નથી. જેમ લીંડીપીપરમાં ચોસઠપોરી તીખાશ થવાનો સ્વભાવ ભર્યો છે તેથી
તેમાંથી તે ચોસઠ પોરી તીખાશ પ્રગટી શકે છે, પણ તે લીંડીપીપરમાંથી સાકર ન આવે, કેમકે તેમાં તેવો સ્વભાવ
નથી. તેમ ચૈતન્યમૂર્તિ ભગવાન આત્મામાં સર્વને જાણવા–દેખવાનો સ્વભાવ પરિપૂર્ણ ભર્યો છે, તેથી તેમાંથી
સર્વને જાણે–દેખે એવી સર્વજ્ઞતા અને સર્વદર્શીપણું પ્રગટ થઈ શકે છે. પણ શરીરાદિક પર ચીજો આત્માથી ભિન્ન
છે. તે શરીરાદિકના સંયોગને આત્મા પોતાના કરી શકતો નથી. ભૂતકાળમાં અમુક શરીર વગેરેનો સંયોગ વર્તતો
હતો––તે શરીરાદિકનું અત્યારે જ્ઞાન થઈ શકે છે, પણ તે શરીરાદિકના સંયોગને અત્યારે જીવ મેળવી શકતો નથી.
એ જ પ્રમાણે વર્તમાનમાં શરીર–ઈન્દ્રિયો વગેરે મોળાં પડે તેને પણ જ્ઞાન જાણે પણ તેની અવસ્થાને રોકી શકે
નહિ. આ રીતે આત્માનો સ્વભાવધર્મ સર્વને જાણવા દેખવાનો જ છે, પણ પરને પોતાનું કરે કે પોતે પરનો થાય
એવો એનો સ્વભાવ નથી. પદાર્થોની ત્રણકાળની હાલતને જાણવાની જ્ઞાનની તાકાત છે એવા
જ્ઞાનાનંદસ્વભાવની સન્મુખ થઈને તેની પ્રતીત અને અનુભવ કરતાં આત્મામાં અપૂર્વ જ્ઞાન–આનંદના તરંગ ઊઠે
તેનું નામ ધર્મ છે.
વર્તમાનમાં પ્રગટ જ્ઞાન થોડું હોવા છતાં અંદરમાં પરિપૂર્ણ જ્ઞાનશક્તિ પડી છે. પરિપૂર્ણ જ્ઞાનશક્તિ અંદર ન ભરી
હોય તો આ અલ્પજ્ઞાન પણ ક્યાંથી આવે? થોડું જ્ઞાન વ્યક્ત છે તો અનુમાનથી નક્કી થઈ શકે છે કે આ
વસ્તુમાં પૂરું જાણે