દરેક તત્ત્વ પોતે જ ક્ષણે ક્ષણે રૂપાંતર થઈને પોતાના કાર્યને કરે છે. જગતમાં જે તત્ત્વ હોય તે પોતે કાયમ ટકીને
સમયે સમયે પોતાની હાલતનું રૂપાંતર કરે છે, કોઈ બીજો તેને ટકાવનાર કે બદલાવનાર નથી. ધર્મી આમ જાણે
છે કે હું તો જ્ઞાનસ્વરૂપ જીવ છું, સ્વ–પરને જાણવાનું મારું કાર્ય છે, એ સિવાય પરજીવોનું કાર્ય મારું નથી, અને
શરીર વગેરે જડ તત્વોનું કાર્ય પણ મારું નથી. શરીરની હાલત થાય તેનો હું જાણનાર છું, પણ તે અવસ્થાને થતી
રોકવાની કે તેને બદલાવવાની મારી તાકાત નથી. હજી તો જીવ–અજીવ વગેરે તત્ત્વોનું ભિન્ન–ભિન્ન સ્વરૂપ શું
છે તેને ઓળખવાની આ વાત છે. જીવ–અજીવ વગેરે તત્ત્વોને જેમ છે તેમ જાણીને, તે નવ–તત્ત્વોના ભેદનો
વિકલ્પ પણ છોડીને, જ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપ આત્માની સન્મુખ થઈને તેની પ્રતીત કરવી તે સમ્યગ્દર્શન છે.
પ્રભો! તારા સ્વભાવમાં પ્રભુતાની તાકાત પડી છે તેની પ્રતીત કર. અંતરમાં પૂર્ણજ્ઞાન સ્વભાવ પડ્યો છે તેની
જેને પ્રતીત અને ઓળખાણ નથી તે જીવ એમ માને છે કે પરજ્ઞેયોને લીધે મને જ્ઞાન થાય છે; પણ જ્ઞાન તો
અંતરની શક્તિમાંથી ખીલે છે એમ તે માનતો નથી. બહારની ચીજોમાંથી મારું કાંઈક હિત આવશે, બહારના
પદાર્થોમાંથી મારું જ્ઞાન આવશે એવા ભ્રમને લીધે અનાદિથી જીવ સંસારમાં રખડે છે. અંતરમાં પોતાનો
જ્ઞાનાનંદસ્વભાવ છે, તેની સન્મુખ થઈને તેને જાણતાં અંશે નિર્વિકારી શાંતિનો અનુભવ થાય છે; ત્યારે ધર્મની
પરમાત્મદશા છે. એ પરમાત્મદશા થઈ જાય પછી આહારાદિ હોતા નથી, શરીર પણ અશુચિરહિત મહાસુંદર
પરમઔદારિક થઈ જાય છે. આવી પરમાત્મદશા પ્રગટ્યાં પહેલાંં, ધર્મની શરૂઆતમાં જ જીવાદિ તત્ત્વોની કેવી
ઓળખાણ હોય તેની આ વાત છે.
દયાદિના શુભભાવ થાય તેને કોઈ પાપ મનાવતું હોય તો તે વાત જૂઠી છે. દયા–દાનાદિના ભાવ તે પાપ નથી
પણ પુણ્ય છે. શાસ્ત્રોમાં તીવ્ર પાપભાવોથી જીવોને છોડાવવા માટે દાન–દયા વગેરેનો ઉપદેશ પણ આપે છે.
પદ્મનંદીપંચવિંશતિમાં દાનઅધિકારમાં મુનિરાજ દાનનો ઉપદેશ આપતાં કહે છે કે અરે ભાઈ! પૂર્વના પુણ્યને
લીધે તને આ લક્ષ્મી વગેરેનો સંયોગ મળ્યા છે, તો અત્યારે દેવ–ગુરુ–ધર્મની ભક્તિ–પ્રભાવના વગેરે
શુભકાર્યોમાં તેનો ઉપયોગ કર. સંસારના કામોમાં લક્ષ્મી વાપરે તે તો પાપનું કારણ છે. ભાઈ, દાઝેલી ખીચડીના
ઉકડીયા કાગડાને મળે, ત્યાં તે કાગડો પણ કો.. કો કરીને બીજા કાગડાને ભેગા કરીને ખાય છે; તો પૂર્વે તારા
ગુણ દાઝીને વિકાર થયો ત્યારે પુણ્યનો રાગ થયો ને પુણ્ય બંધાયા, તે પુણ્યના ફળમાં તને આ લક્ષ્મી મળી, તે
લક્ષ્મી તું દાનાદિકમાં ન વાપર ને એકલો ખા, તો પેલા કાગડા કરતાંય તું ગયો!! માટે ભાઈ! દયા–દાન,
દેવગુરુ–ધર્મની પ્રભાવના વગેરેમાં તારી લક્ષ્મીનો ભાગ કાઢ. આવો શુભરાગનો ઉપદેશ શાસ્ત્રમાં આવે. ત્યાં
કોઈ એમ કહે કે ભૂખ્યા પ્રાણીને ભોજન દેવાનો ભાવ તે પાપ છે તો તેને પુણ્યતત્ત્વની ખબર નથી. અહીં
પુણ્યતત્ત્વને ઓળખાવવું છે, પુણ્યથી ધર્મ થાય છે એમ અહીં નથી બતાવવું. પુણ્ય તે ધર્મ નથી, તેમજ પુણ્ય તે
પાપ પણ નથી. દયાદિના શુભભાવ તે પુણ્યતત્ત્વ છે, ને હિંસાદિના અશુભભાવ તે પાપતત્ત્વ છે.
થાય. જો પુણ્ય–પાપના ભાવ છૂટીને સ્વરૂપમાં નિર્વિકલ્પપણે એકાગ્ર રહે તો તો અલ્પકાળમાં કેવળજ્ઞાન થઈ
જાય. પણ નીચલી દશામાં તેવી વિશેષ એકાગ્રતા રહી શકે નહિ એટલે ત્યાં ભક્તિ, દાન વગેરેના શુભપરિણામ
પણ થાય છે, તે પુણ્ય છે.