અપૂર્વ આત્મબોધ કરવો તે મુક્તિનું કારણ છે. આત્માના જ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપની ઓળખાણ કરીને તેની સમ્યક્
પ્રતીતિ કરવી તે સમ્યદર્ગ્શન છે, તે સમ્યગ્દર્શનને ‘રત્ન’ ની ઉપમા છે, ને તે મોક્ષનું કારણ થાય છે. આ દેહાદિની
ક્રિયાઓ તો આત્માથી ભિન્ન છે, તે કાંઈ આત્માને ધર્મનું સાધન નથી. જેમ આ શરીરના સ્પર્શનો ખ્યાલ કરવો
હોય તો શરીરના અવયવભૂત આંગળી વડે તેનો ખ્યાલ આવશે, પણ લાકડા વડે શરીરનો સ્પર્શ કરે તો તેનો
ખ્યાલ નહિ આવે, કેમકે તે ચીજ શરીરથી જુદી છે. હવે આંગળી ઉપર મેલનાં જાડાં થર જામ્યાં હોય તોપણ તે
આંગળી વડે શરીરના સ્પર્શનો બરાબર ખ્યાલ નહિ આવે. તેમ ભગવાન આત્મા અરૂપી ચૈતન્યશરીરી છે, તેના
જ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપનો ખ્યાલ શરીરની ક્રિયા વડે નહિ આવે, કેમકે શરીર તો ભિન્ન ચીજ છે. અંદર જે જ્ઞાનનો
ઉઘાડ છે તે આત્માનો અંશ છે, તે જ્ઞાનને સ્વસન્મુખ કરતા આત્માના જ્ઞાનાનંદ સ્વભાવનો ખ્યાલ આવે છે,
કેમકે તે જ્ઞાન પોતાની ચીજ છે હવે તે જ્ઞાન ઉપર વિકારનાં થર જામ્યાં હોય એટલે કે ‘પુણ્ય–પાપ તે હું’ એવી
ઊંધી રુચિમાં જ્ઞાન અટક્યું હોય તો તે જ્ઞાન વડે આત્માના સ્વભાવનો બોધ થતો નથી. આ આત્માબોધની વાત
છે; એકવાર પણ યથાર્થ આત્મબોધ કરે તો તે મોક્ષનું કારણ થાય; આવો આત્મબોધ કેમ થાય તેની આ વાત છે.
તેમ આત્મા પોતાના જ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપને ભૂલીને, જડની ક્રિયા મારી અને પુણ્યના ભાવ થયા તે મારું સ્વરૂપ છે.
એવી ઊંધી માન્યતાથી અનાદિ વિભાવ કરીને સંસારમાં રખડી રહ્યો છે; પણ હું તો જડથી ભિન્ન, ને રાગાદિથી
પાર, શુદ્ધ જ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપ છું એવો સ્વસન્મુખ આત્મબોધ કરે તો તે અનાદિનો વિભાવ એક ક્ષણમાં નાશ થઈ
જાય છે. અનાદિકાળનો વિભાવ નાશ કરવા માટે કાંઈ તેટલા લાંબા કાળની જરૂર પડતી નથી. ગમે તેટલા
કાળનું અંધારું હોય પણ જ્યાં પ્રકાશ થાય ત્યાં એક ક્ષણમાં તે ટળી જાય છે, તેમ સત્સમાગમે જ્યાં
આત્મજ્ઞાનનો પ્રકાશ હોય ત્યાં અનાદિના અજ્ઞાન અંધકારનો નાશ થઈ જાય છે. આત્માનું સમ્યગ્જ્ઞાન તે પરમ
આનંદનું કારણ છે. તે સમ્યગ્જ્ઞાન કેમ પ્રગટે તેની આ વાત છે.
સાધનથી આત્મબોધ થાય નહિ; તેમજ જિજ્ઞાસુને સાચા દેવગુરુ ધર્મ પ્રત્યેનો ભક્તિનો ઉલ્લાસભાવ આવે, પણ
તે શુભરાગ છે, તે રાગ વડે પણ આત્મબોધ થાય નહિ. આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, તેનો બોધ જ્ઞાન વડે જ થાય છે.
જ્ઞાનને અંતરમાં વાળીને સ્વસન્મુખ કરતાં તે જ્ઞાનવડે આત્મબોધ થાય છે. આવું આત્મજ્ઞાન થતાં પોતાને
અંદરથી આત્માનો સંતોષ પ્રગટે, સિદ્ધ ભગવાન જેવી અતીન્દ્રિય શાંતિના અંશનું પોતાને અંતરમાં વેદન થાય
–આવી દશા પ્રગટે તેનું નામ ધર્મ છે. સ્વસન્મુખ જ્ઞાન સિવાય બીજો કોઈ તેનો ઉપાય નથી.
હતાં.