એકાગ્રતા સિવાય બીજું કોઈ સમ્યક્ચારિત્ર નથી; ચૈતન્ય–સ્વભાવના અવલંબનમાં જ આખો મોક્ષમાર્ગ સમાય
છે, ચૈતન્યના અવલંબન સિવાય બીજા કોઈના અવલંબનને મોક્ષમાર્ગ નથી. આ રીતે મોક્ષાર્થી જીવને પોતાનું
ચૈતન્યતત્ત્વ જ ધ્યેયરૂપ છે.
ચિંદાનંદતત્ત્વની દ્રષ્ટિ છૂટતી નથી. એકવાર એક બાવો લંગોટી ભૂલી ગયો, બીજાએ તેને ટકોર કરી કે અરે
મહારાજ! લંગોટી ક્યાં ભૂલી ગયા? ત્યારે બાવાજીએ જવાબ આપ્યો કે :
આખા જગતને ભૂલાય પણ અંતરના ચૈતન્યભગવાનને એક ક્ષણ પણ કેમ ભૂલાય? રાગ–દ્વેષ થાય તે
વખતેપણ ‘હું શુદ્ધચિદ્રૂપ છું’ એવી અંર્તદ્રષ્ટિ ધર્મીને કદી છૂટતી નથી, ચૈતન્ય ધ્યેયને ચૂકીને કદી રાગાદિમાં
પોતાપણું માનતા નથી. આ રીતે શુદ્ધ ચિદ્રૂપ આત્મા જ જગતમાં ઉત્તમ અને ધ્યેયરૂપ છે.
न तथाऽन्यानि द्रव्याणि तस्मात्द्रव्योत्तमोडस्ति सः।।१०।।
ચિદ્રૂપ આત્મા જ એવું તત્ત્વ છે કે જે પોતે જ્ઞાતા–દ્રષ્ટા છે તેમજ પોતે જ્ઞેય–દ્રશ્ય પણ છે, એના સિવાય બીજા કોઈ
અચેતન પદાર્થો જ્ઞાતા–દ્રષ્ટા નથી; પોતાના જ્ઞાન પ્રકાશથી આત્મા જ બધાને પ્રકાશે છે–જાણે છે, એના જ્ઞાન
પ્રકાશ વિના બધે અંધારું છે. માટે જ્ઞાનપ્રકાશી ભગવાન આત્મા જ જગતમાં ઉત્તમ તત્ત્વ છે. આમ સમજીને તેનું
શ્રવણ કરો–મનન કરો ને તેને જ ધ્યેય બનાવો. જ્ઞાન–સ્વરૂપી આત્માની સમજણ સિવાય બીજા જે કોઈ ઉપાયો
છે તે બધા નિરર્થક છે એમ નિર્ણય કરીને તેની સમજણનો પ્રયત્ન કરો.
ને શરીરાદિ ભિન્ન પદાર્થો તે આત્માનું વ્યવહારેજ્ઞેય છે. શરીરાદિ અચેતન પદાર્થોમાં જ્ઞેયપણું છે પણ જ્ઞાતા પણું
નથી. જ્ઞાતા અને જ્ઞેય એ બંનેની એકતા તો આત્મામાં જ છે, જ્ઞાતા પણ પોતે ને પોતાનું જ્ઞેય પણ પોતે એવી
તાકાત આત્મા સિવાય બીજા કોઈમાં નથી; માટે આત્મા જ ઉત્તમ તત્ત્વ છે. કોઈ સંયોગ વડે, રાગ વડે કે પુણ્ય
વડે આત્માની ઉત્તમતા નથી પણ જ્ઞાનસ્વભાવ વડે આત્માની ઉત્તમતા છે. જેને આત્માની આવી પ્રભુતા ભાસે
તેનું જ્ઞાન પરથી તેમજ રાગથી ખસીને આત્મમાં એકાગ્ર થયા વિના રહે નહિ, અને આત્મામાં એકાગ્ર થતાં
અલ્પકાળમાં તેની મુક્તિ થઈ જાય. આ સિવાય આત્માને કર્મ રખડાવે અને ભગવાન તારે–એમ જે માને તેને
પોતાની સ્વતંત્રતા તો ક્યાંય રહી નહિ, તેને ચૈતન્યતત્ત્વની ઉત્તમતા ભાસી નથી. કર્મ તો બિચારું જડ છે,
તેનામાં એવું સામર્થ્ય નથી કે આત્માને રખડાવે; કર્મ તો આત્માને જાણતું પણ નથી તેમજ તે પોતે પોતાને પણ
જાણતું નથી. આત્મા જ તેને જાણે છે તેમજ પોતે પોતાને પણ જાણે છે. પરંતુ અજ્ઞાની પોતાના આવા જ્ઞાન
સામર્થ્યની પ્રતીત ન કરતાં, પરને તેમજ રાગને જાણતાં તે રૂપે જ જ્ઞાનને માની લે તેથી તે સંસારમાં રખડે છે.
આત્મા કર્મને તેમજ રાગાદિને જાણે છે પણ તેમાં તન્મય થઈને તેને નથી જાણતો, તેનાથી ભિન્ન રહીને તેને જાણે
છે, અને પોતે પોતાના શુદ્ધ ચિદ્રૂપતત્ત્વને તો તન્મય થઈને જાણે છે. આ રીતે પરથી ભિન્ન જ્ઞાન સ્વભાવનો
નિર્ણય કરીને, તેમાં તન્મય થઈને શુદ્ધ ચિદ્રૂપ આત્માને જ જ્ઞાનનું જ્ઞેય બનાવવું તે મોક્ષમાર્ગ છે. ભગવાન!
આવા તારા મહિમાવંત તત્ત્વનું તું શ્રવણ કર, તેનો આદર કર, અને તેમાં તન્મય થઈને તેને જાણ; તે શુદ્ધ
ચૈતન્યતત્ત્વના આશ્રયે જ તારું કલ્યાણ છે.