સ્વભાવનો મહિમા તેને ભાસતો નથી.
સ્વરૂપને તો લક્ષમાં લેતો નથી. અને મફતનો પરની મમતા કરીને દુઃખી થાય છે. જેમ એક વડના ઝાડ ઉપર
એક વાંદરો ઘણા વખતથી રહેતો હતો તેથી તેને એમ થઈ ગયું કે આ ઝાડ મારું છે. પછી જ્યાં ઉનાળો આવ્યો
અને ઝાડનાં પાંદડાં ખરવા માંડયા ત્યાં તે વાંદરો દુઃખી થવા લાગ્યો કે અરે! મારાં પાંદડા ખરી જાય છે! તેમ આ
બહારનો સંયોગ તો વડનાં પાન જેવો છે, સંયોગથી ભિન્ન પોતાના એકત્વ ચૈતન્ય સ્વરૂપને ભૂલીને અજ્ઞાની
જીવ અનાદિથી સંયોગમાં જ પોતાપણું માની રહ્યો છે, તેથી સંયોગમાં કાંઈક પ્રતિકૂળતા થાય ત્યાં અજ્ઞાનીને
એમ થાય છે કે હાય રે! મારી વસ્તુ ચાલી જાય છે! પણ જ્ઞાની કહે છે કે ભાઈ! એ વસ્તુ તારી નથી, તારી વસ્તુ
તો તારી પાસે છે, તું તો પરમાનંદમય ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મા છો; આવા તારા સ્વરૂપને તું ઓળખ. આખા
જગતમાં સૌથી ઉત્તમ તત્ત્વ હોય તો તે પરમાનંદ સ્વરૂપ તારો આત્મા છે. જેમ ચણાની મીઠાશ ચણામાંથી જ
આવે છે, રેતી કે તાવડામાંથી નથી આવતી; તેમ ચૈતન્યનો આનંદ ચૈતન્યમાંથી જ આવે છે, બહારના કોઈ
સંયોગમાંથી કે રાગમાંથી આવતો નથી, ચૈતન્યશક્તિમાં આનંદના નિધાન પડ્યા છે તેમાંથી જ તે વ્યક્ત થાય
છે.
ને આનંદ ભર્યો છે, પણ અજ્ઞાનરૂપી કચાશને લીધે તેને પોતાના સ્વાભાવિક આનંદનો સ્વાદ આવતો નથી ને
પુણ્ય–પાપની આકુળતાનો સ્વાદ આવે છે, તથા નવા નવા અવતાર ધારણ કરીને ચાર ગતિમાં રખડે છે. આમ
છતાં તેની સ્વભાવશક્તિનો નાશ થયો નથી. પોતાની સ્વભાવશક્તિનું ભાન કરીને સમ્યક્ શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્ર
વડે આત્માને સેકતા તેના અતીન્દ્રિય આનંદનો સ્વાદ આવે છે ને પછી ફરીને તેને ચાર ગતિમાં અવતાર થતા
નથી.
કે બહારની સામગ્રીમાં–ખાવા પીવામાં, સ્ત્રી કુટુંબમાં, આબરૂમાં, શરીરમાં, લક્ષ્મી વગેરેમાં મારું સુખ છે. વળી
કોઈક એનાથી જરાક આગળ ચાલે તો એમ માને છે કે પુણ્યના શુભ રાગમાં સુખ છે. પણ ભાઈ રે! તારું સુખ
તો તારા સ્વભાવમાં હોય કે બહાર હોય? બહારમાં કે રાગમાં સુખ માનીને તેં તારા ચૈતન્યની મોટી અવગણના
કરી, આત્માના શુદ્ધ સ્વભાવનો તેં અનાદર કર્યો ને રાગનો આદર કર્યો. આ પ્રકારની ઊંધી માન્યતાથી જ્યાંસુધી
બહારમાં આનંદ માને છે ત્યાંસુધી પોતાના અંદરનો અતીન્દ્રિય આનંદ જીવને અનુભવમાં આવતો નથી, એટલે
કે સમ્યગ્દર્શન થતું નથી–આત્મસાક્ષાત્કાર થતો નથી. તેને અહીં સમજાવે છે કે હે ભાઈ! તારો આત્મા પોતે
આનંદસ્વરૂપ છે, તેનો તું વિશ્વાસ કર; અને સંયોગમાં કે રાગમાં આનંદની કલ્પના છોડ. આવો દુર્લભ મનુષ્ય
અવતાર મળ્યો અને સત્સમાગમ મળ્યો, તો હવે તારો આત્મા શું તેની ઓળખાણ કરી એવો અપૂર્વ ભાવ પ્રગટ
કર કે જેથી અનંતકાળના ભવભ્રમણનો નાશ થઈ જાય. ભાઈ! આ શરીરનો સંયોગ તો ક્ષણમાં છૂટીને રાખ થઈ
જશે; તે તારી ચીજ નથી, અને તારું રાખ્યું તે રહેવાનું નથી, માટે દેહથી ભિન્ન તારું ચૈતન્યતત્ત્વ શું ચીજ છે તેને
ઓળખ.
સન્મુખ પરિણમન કરવું તે અપૂર્વ મંગળ છે. અનાદિના ભવભ્રમણનો જેને થાક લાગ્યો હોય અને આત્માની જેને
લગની લાગી હોય એવા મુમુક્ષુ જીવને આત્માનું શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વરૂપ સમજાવવા માટે અહીં તેનું વર્ણન કરે છે. હે
ભાઈ! તારા આત્માનું રૂપ તો આનંદ અને જ્ઞાન છે, એ સિવાય શરીરનું રૂપ તે તારું નથી, અને પુણ્ય–પાપ તે
પણ તારું ખરું રૂપ નથી. તારી ચૈતન્યતત્ત્વની સમજણ વગર પૂર્વે અજ્ઞાનભાવે બીજા બાહ્ય સાધનો અનંતવાર
કર્યાં અને તેમાં ધર્મ માન્યો, પણ તેનાંથી તારું જરાપણ કલ્યાણ ન થયું.