: ભાદ્રપદ : ૨૦૧૦: આત્મધર્મ–૧૩૧ : ૨૧૩ :
‘આત્મા કોણ છે ને કઈ રીતે પમાય?’
[૧૬]
શ્રી પ્રવચનસારના પરિશિષ્ટમાં આચાર્યદેવે ૪૭ નયોદ્વારા આત્મદ્રવ્યનું
વર્ણન કર્યું છે, તેના ઉપર પૂ. ગુરુદેવશ્રીનાં વિશિષ્ટ અપૂર્વ પ્રવચનોનો સાર.
[અંક ૧૧૩થી ચાલુ]
* જિજ્ઞાસુ શિષ્ય પૂછે છે કે : ‘પ્રભો! આત્મા કોણ છે ને કઈ રીતે
પ્રાપ્ત કરાય છે? ’
* શ્રી આચાર્યદેવ ઉત્તર આપે છે કે : ‘આત્મા અનંતધર્મોવાળું
એક દ્રવ્ય છે અને અનંત નયાત્મક શ્રુતજ્ઞાન પ્રમાણપૂર્વક સ્વાનુભવ વડે
તે જણાય છે.’
* તે આત્મદ્રવ્યનું ૪૭ નયોથી વર્ણન કર્યું છે; તેમાંથી નીચે મુજબ
૨૭ નયો ઉપરનાં પ્રવચનો આત્મધર્મ અંક ૧૧૩ સુધીમાં આવી ગયા છે.
(૧–૨) દ્રવ્યનય, પર્યાયનય (૩થી૯) અસ્તિત્વનય, નાસ્તિત્વનય ઈત્યાદિ સપ્તભંગ
(૧૦–૧૧) વિકલ્પનય, અવિકલ્પનય (૧૨થી૧૫) નામનય, સ્થાપનાનય, દ્રવ્યનય,
ભાવનય(૧૬–૧૭) સામાન્યનય, વિશેષનય (૧૮–૧૯) નિત્યનય, અનિત્યનય (૨૦–૧૧)
સર્વગતનય, અસર્વગતનય (૨૨–૨૩) શૂન્યનય, અશૂન્યનય (૨૪–૨૫) જ્ઞાનજ્ઞેયઅદ્વૈતનય,
જ્ઞાનજ્ઞેયદ્વૈતનય (૨૬–૨૭) નિયતિનય, અનિયતિનય;
હવે નીચે મુજબ ૨૦ નયો ઉપરનાં પ્રવચનો બાકી છે–
(૨૮–૨૯) સ્વભાવનય, અસ્વભાવનય (૩૦–૩૧) કાળનય, અકાળનય (૩૨–૩૩)
પુરુષકારનય, દૈવનય (૩૪–૩૫) ઈશ્વરનય, અનીશ્વરનય (૩૬–૩૭) ગુણીનય, અગુણીનય
(૩૮–૩૯) કર્તૃનય અકર્તૃનય (૪૦–૪૧) ભોકતૃનય, અભોકતૃનય (૪૨–૪૩) ક્રિયાનય,
જ્ઞાનનય (૪૪–૪૫) વ્યવહારનય, નિશ્ચયનય, (૪૬–૪૭) અશુદ્ધનય અને શુદ્ધનય.
આ પ્રમાણે ૪૭ નયોથી આત્માનું વર્ણન કરીને છેવટે આચાર્ય ભગવાન તેનું તાત્પર્ય
જણાવતાં કહેશે કે– ‘આ રીતે સ્યાત્કારશ્રીના વસવાટને વશ વર્તતા નય સમૂહો વડે જુએ
તોપણ અને પ્રમાણ વડે જુએ તોપણ સ્પષ્ટ અનંત ધર્મોવાળા નિજ આત્મદ્રવ્યને અંદરમાં શુદ્ધ
ચૈતન્યમાત્ર દેખે છે જ.’ શુદ્ધ ચૈતન્યદ્રવ્ય ઉપર દ્રષ્ટિ જાય તે જ આ બધા નયોનું પરમાર્થ
તાત્પર્ય છે, કેમકે આત્માના જેટલા ધર્મો છે તે બધાય શુદ્ધ ચૈતન્યદ્રવ્યના આશ્રયે જ અભેદપણે
રહેલા છે. માટે બધા નયોના વર્ણનમાં આ વાત લક્ષમાં રાખવી.
[૨૮] સ્વભાવનયે આત્માનું વર્ણન
આત્મદ્રવ્ય સ્વભાવનયે સંસ્કારને નિરર્થક કરનારું છે; જેમ તીક્ષ્ણ કાંટો સ્વભાવથી જ
અણીવાળો છે, તેને કોઈથી અણી કાઢવામાં