નથી પણ આત્મદ્રવ્યની સામે જોવાથી જ તેના ધર્મનો નિર્ણય થાય છે. કાળનય પણ કોને જુએ
છે?–કે જેની સિદ્ધિ કાળ ઉપર આધાર રાખે છે એવા આત્મદ્રવ્યને તે જુએ છે, એટલે જે જીવ
અંતર્મુખ થઈને આત્મદ્રવ્ય ઉપર જુએ છે તેણે જ કાળનયને સાચો માન્યો કહેવાય, અને તેનો
મુક્તિનો કાળ અલ્પકાળમાં જ થવાનો હોય.
પ્રતીતમાં લેવો તે જ આ બધાનું તાત્પર્ય છે. જે જીવ આખા આત્માને તો પ્રતીતમાં લેતો નથી ને
એકેક ધર્મને જ જુદો પાડીને દેખે છે તેના તો બધા નયો મિથ્યા છે. પ્રમાણ જ્ઞાનથી અનંત ધર્માત્મક
અખંડ આત્માને સ્વીકાર્યા વગર તેના એકેક ધર્મનું સાચું જ્ઞાન હોય નહિ એટલે કે નય હોય નહિ.
ગયો છે. આત્માનો જે ધર્મ છે તે ક્ષણિક પર્યાયને આધારે નથી પણ દ્રવ્યના આધારે છે. પર્યાય તો
સમયે સમયે ચાલી જ જાય છે, અનેક પર્યાયો તો એક સમયે હોતી નથી, ને દ્રવ્ય તો સદા એકરૂપ
છે, માટે તે દ્રવ્ય ઉપર દ્રષ્ટિ જતાં જ પર્યાયના કાળનો કે ક્રમબદ્ધ પર્યાયનો યથાર્થ નિર્ણય થાય છે.
હોવા છતાં આમાં પુરુષાર્થ પણ આવી જાય છે, કેમકે પર્યાયનો નિર્ણય કરનારનું મુખ આત્મદ્રવ્ય
ઉપર છે, દ્રવ્યની જ તેની દ્રષ્ટિમાં મુખ્યતા છે, દ્રવ્યની સન્મુખ દ્રષ્ટિમાં તેને પર્યાય ફેરવવાની બુદ્ધિ
રહેતી નથી, પરંતુ દ્રવ્યના આશ્રયમાં પર્યાયનું નિર્મળ પરિણમન થઈ જાય છે અને તેને
અલ્પકાળમાં કેવળજ્ઞાન થઈ જાય છે.
એટલે સ્વભાવસન્મુખ દ્રષ્ટિમાં અલ્પકાળે મુક્તિ થાય એવો કાળ તેને હોય જ. સર્વજ્ઞ ભગવાને
જોયું તે જ સમયે મુક્તિ થાય–એવો કાળનયે આત્માનો ધર્મ છે; પણ તે ધર્મ નક્કી ક્યારે થાય?
તે ધર્મ પરના આશ્રયે નથી પણ આત્માના આશ્રયે છે એટલે જ્યારે આખો આત્મા દ્રષ્ટિમાં લ્યે
ત્યારે તેનો આ ધર્મ નક્કી થાય. અને જેણે આત્માને દ્રષ્ટિમાં લીધો તેને અલ્પકાળમાં જ મુક્તિનો
સ્વકાળ અવશ્ય હોય છે. આ કાળનય પણ કાંઈ પુરુષાર્થ ઊડાડવા માટે નથી, પરંતુ તેમાં
વીતરાગી જ્ઞાતાદ્રષ્ટાપણાનો સમ્યક્ પુરુષાર્થ આવી જાય છે, તે