થતો નથી તેમ ચૈતન્યરત્નમાં વાણીનો કે વિકલ્પનો પ્રવેશ થતો નથી. જુઓ, આચાર્યદેવને વિકલ્પ ઉઠયો છે અને
વાણીથી કથન થાય છે, છતાં નિર્માનતાથી વસ્તુસ્વરૂપને જાહેર કરે છે કે ભાઈ! અમારા અરૂપી આત્મામાંથી આ
વાણી નથી આવતી, અને આ વાણી વડે આત્મા જણાય–એમ નથી. જુઓ, સત્ય સમજનારને આવા સંતોની વાણી
જ નિમિત્ત હોય, એનાથી વિપરીત વાણી નિમિત્ત તરીકે ન હોય; છતાં ચૈતન્ય સ્વરૂપી આત્મા તો તે વાણીથી પણ
અગોચર છે. વાણીમાં તો અમુક ઇશારા આવે પણ અંતરમાં જ્ઞાન વડે પોતે ખ્યાલમાં લઈ લે તો તે જ્ઞાન વડે
સમજાય એવો આત્મા છે. ભગવાન! તારો આત્મા ચૈતન્યજ્યોત છે તે સ્વ–પરનો પ્રકાશક છે. જેમ અગ્નિની
જ્યોતમાં પાચક, દાહક અને પ્રકાશક એવી ત્રણ શક્તિ છે, તેમ ચૈતન્ય જ્યોતઆત્મામાં સમ્યગ્દર્શનની એવી પાચક
શક્તિ છે કે ત્રિકાળી જ્ઞાનાનંદસ્વભાવને અંતરની પ્રતીતિમાં પચાવી દે છે; તથા સમ્યગ્જ્ઞાનનો સ્વભાવ સ્વપરપ્રકાશક
છે; ને સમ્યક્ચારિત્રનો સ્વભાવ રાગાદિને બાળી નાંખે તેવો દાહક છે.
સ્વભાવમાં પરિપૂર્ણ જ્ઞાનની તાકાત ભરી છે તે પ્રતીતમાં આવે છે; અને પૂર્ણ સ્વભાવની પ્રતીત થતાં ‘અલ્પજ્ઞતા કે
વિકાર જેટલો હું’ એવી પર્યાયબુદ્ધિ છૂટી જાય છે. જેમ–લીંડીપીપરના એકેક દાણામાં ચોસઠપોરી તીખાશથી પૂરી
શક્તિ છે, ચોસઠપોરી તીખાશ પ્રગટયા પહેલાં પણ તેનામાં તેવી તાકાત પડી છે, તેમ એકેક આત્મામાં ત્રણકાળ
ત્રણલોકને જાણે એવી સર્વજ્ઞ શક્તિ પડી છે, સર્વજ્ઞતા પ્રગટયા પહેલાં પણ સ્વભાવમાં સર્વજ્ઞતાની તાકાત ભરી છે;
અલ્પજ્ઞતા વખતે પણ ધર્મીને પોતાના પરિપૂર્ણ સ્વભાવસામર્થ્યની એવી પ્રતીત છે કે મારો સ્વભાવ અલ્પજ્ઞ રહેવાનો
નથી, પણ સર્વજ્ઞ થવાનો મારો સ્વભાવ છે, સર્વજ્ઞતાની તાકાત અત્યારે જ મારા આત્મામાં પડી છે. મારામાં સર્વજ્ઞ
શક્તિ છે તેના જ આધારે મારી સર્વજ્ઞદશા પ્રગટશે, એ સિવાય બીજા કોઈના આધારે મારી સર્વજ્ઞદશા નહિ પ્રગટે.
એક ક્ષણ પણ ખસતી નથી; રાગ વખતે ય રાગથી ભિન્નપણે દ્રષ્ટિનું પરિણમન વર્તે છે. અજ્ઞાની તો ‘રાગ તે જ હું,
રાગથી મને લાભ થાય’–એમ માનીને રાગ સાથે એકત્વપણે પરિણમે છે, એટલે રાગથી જુદું ચૈતન્યતત્ત્વ તેને દુર્લક્ષ્ય
છે. રાગમાં એવી તાકાત નથી કે ચૈતન્યનું લક્ષ કરાવી શકે. આખા ચૈતન્યતત્ત્વને પચાવી શકે એવી તાકાત રાગમાં
નથી પણ સમ્યક્શ્રદ્ધામાં જ એવી તાકાત છે કે આખા ચૈતન્યતત્ત્વને પ્રતીતમાં પચાવી લે છે. લોકો બોલે છે કે ‘મૂડી
ખેડૂત ન પચાવી શકે, વાણિયા પચાવી શકે’ તેમ અહીં આત્મા–વેપારી પોતાના ચૈતન્ય ઉપયોગના વેપારમાં અખંડ
ચૈતન્યસ્વભાવને લક્ષમાં લઈને, પ્રતીતમાં પચાવે–એવી તેની તાકાત છે. એ સિવાય શરીરમાં એવી તાકાત નથી ને
રાગમાં પણ એવી તાકાત નથી કે તેના વડે અખંડ ચૈતન્યસ્વભાવ પ્રતીતમાં આવે.
નથી, પુણ્ય હોય તો પૈસા ખૂટે નહિ ને પુણ્ય ખૂટતાં પૈસા રહે નહિ. માટે પૈસા વગેરે પર વસ્તુને આત્મા પચાવી શકે
એ વાત તો સાચી નથી. પણ અંતરમા આત્માના અખૂટ ચૈતન્યનિધાનને પ્રતીતમાં લઈને પચાવી દેવાની
સમ્યક્શ્રદ્ધાની તાકાત છે. એ સિવાય પુણ્ય–પરિણામમાં પણ એવી તાકાત નથી. સર્વજ્ઞ ભગવાન કહે છે કે હે જીવ!
તારામાં સર્વજ્ઞતાની તાકાત છે એની પહેલાં પ્રતીત તો કર! અંતર્મુખ થઈને તારા ચૈતન્યનિધાનમાં ડોકિયું તો કર.
અંદર નજર કરતાં ન્યાલ કરી દે એવા ચૈતન્યનિધાન તારામાં ભર્યા છે. વળી જેમ અગ્નિની જ્યોતમાં પ્રકાશક અને
દાહક સ્વભાવ છે. તેમ ચૈતન્યજ્યોતિ ભગવાન આત્મામાં સ્વ–પરને જાણે એવી પ્રકાશકશક્તિ છે, અને જ્ઞાનમાં
એકાગ્ર થઈને રાગાદિ વિકારને બાળીને ભસ્મ કરી નાંખે એવો દાહક સ્વભાવ છે, એટલે કે સમ્યક્
ઃ ૨૨૮ઃ