કાંઈ પણ પહેલેથી નક્કી થઈ શકે નહિ, એટલે તેનું જ્ઞાન જ કોઈને ન થાય. પરંતુ એવું જ્ઞાન તો થાય છે, માટે
વસ્તુનું પરિણમન વ્યવસ્થિત–ક્રમબદ્ધ–નિયમબદ્ધ જ છે.
છે. પરને અવ્યવસ્થિત માનતાં તારું જ્ઞાન જ અવ્યવસ્થિત થઈ જાય છે, એટલે કે તને તારા જ્ઞાનની જ પ્રતીત
રહેતી નથી. અને જ્ઞાનની પ્રતીત કરે તેને પરને ફેરવવાની બુદ્ધિ રહેતી નથી.
આ રીતે જીવ અકર્તા છે–જ્ઞાયક છે–સાક્ષી છે. જ્ઞાયકસ્વભાવ સન્મુખ થઈને આવું જ્ઞાયકપણાનું જે પરિણમન થયું
તેમાં સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર આવી જાય છે, ને તે જ મોક્ષનું કારણ છે.
એકતા કર તો છૂટવાનો માર્ગ તારા હાથમાં જ છે; આ સિવાય બહારના લાખ ઉપાય કર્યે પણ છૂટકારો
(મુક્તિનો માર્ગ) હાથ આવે તેમ નથી.
ને અજીવ તારું કાર્ય એમ નથી. જીવ ને અજીવ ક્રમબદ્ધપર્યાયપણે ઊપજે છે, જે સમયે જે પર્યાય થવાની છે તે
સમયે તે જ થવાની, તે આઘીપાછી કે ઓછી–વધતી ન થાય; દ્રવ્ય પોતે પોતાની ક્રમબદ્ધપર્યાયપણે ઊપજે છે, તો
બીજો તેમાં શું કરે? તેમાં બીજાની અપેક્ષા શું હોય? માટે હે જીવ! તું જ્ઞાયકપણે જ રહે. તું જ્ઞાયક છો, પરનો
અકર્તા છો, તું તારા જાણનાર સ્વભાવમાં અભેદ થઈને નિર્વિકલ્પ પ્રતીત કર. સ્વસન્મુખ થઈને જ્ઞાતાભાવપણે
જ પરિણમન કર, પણ હું નિમિત્ત થઈને પરનું કામ કરી દઉં–એવી દ્રષ્ટિ છોડી દે.
અવસ્થા ન થવાની હોય ને નિમિત્ત આવીને કરી દ્યે–એવો કોઈ નિમિત્ત–નૈમિત્તિક સંબંધ નથી. જડ ને ચેતન બધા દ્રવ્યો
પોતે જ પોતાની ક્રમબદ્ધપર્યાયપણે ઊપજે છે, એટલે નિમિત્તથી કાંઈ થાય એ વાત ઊડી જાય છે. આત્મા અજીવનો કર્તા
નથી.–એ સમજવાનું ફળ તો એ