: ૭૪ : આત્મધર્મ : માગસર–પોષ : ૨૪૮૧ :
[૨]
પ્રવચન બીજાું
[વીર સં. ૨૪૮૦ આસો સુદ આઠમ]
[
૩૩] ‘જીવ’ અજીવનો કર્તા નથી, –કેમ નથી?
આ સર્વવિશુદ્ધજ્ઞાન અધિકારમાં ક્રમબદ્ધપર્યાયનું વર્ણન કરીને આચાર્યદેવે આત્માનું અકર્તાપણું બતાવ્યું
છે. દરેક દ્રવ્ય પોતપોતાની ક્રમબદ્ધપર્યાયપણે ઊપજે છે ને તેમાં જ તે તન્મય છે, પણ બીજા દ્રવ્યની પર્યાયપણે
કોઈ ઉપજતું નથી, એટલે કે કોઈ દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યની અવસ્થાનું કર્તા નથી. એ ઉપરાંત જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિમાં
ક્રમબદ્ધ ઊપજતો જીવ રાગનો કે કર્મનો કર્તા નિમિત્તપણે પણ નથી, એ વાત અહીં ઓળખાવવી છે.
જીવ અજીવનો કર્તા નથી;––કેમ નથી? કે અજીવ પણ પોતાના ક્રમબદ્ધ પરિણામપણે ઊપજતું થકું તેમાં
તદ્રૂપ છે, ને જીવ પોતાના જ્ઞાયકભાવની ક્રમબદ્ધપર્યાયે ઊપજતો થકો જ્ઞાયક જ છે, તેથી તે રાગાદિનો કર્તા નથી
તેમજ અજીવ કર્મોનો નિમિત્ત કર્તા પણ નથી.
અહીં જીવને સમજાવવો છે કે હે જીવ! તું જ્ઞાયક છો, તારી ક્રમબદ્ધપર્યાય જ્ઞાતા–દ્રષ્ટાપણે જ થવી જોઈએ,
તેને બદલે તું રાગના કર્તાપણે પરિણમે છે તે તારું અજ્ઞાન છે.
[૩૪] કર્મ સાથેનો નિમિત્ત–નૈમિત્તિક સંબંધ તોડ્યો તેણે સંસાર તોડ્યો.
જીવ બીજાને પરિણમાવે, અને બીજો નિમિત્ત થઈને જીવને પરિણમાવે–એમ અજ્ઞાની માને છે. વળી કોઈ
ભાષા ફેરવીને આમ કહે છે કે–“બીજો આ જીવને પરિણમાવે તો નહિ, પણ જેવું નિમિત્ત આવે તેવા નિમિત્તને
અનુસરીને જીવ પોતે સ્વત: પરિણમી જાય; નહિતર નિમિત્ત–નૈમિત્તિક સંબંધ ઊડી જાય છે! ” ––આમ
માનનારા પણ અજ્ઞાની છે; એને હજી નિમિત્તને અનુસરવું છે ને નિમિત્ત સાથે સંબંધ રાખવો છે, પણ
જ્ઞાયકસ્વભાવને નથી અનુસરવું––એવા જીવોને માટે આચાર્યદેવ હવેની ગાથાઓમાં કહેશે કે અજ્ઞાનીને કર્મ
સાથેના નિમિત્ત–નૈમિત્તિકભાવને લીધે જ સંસાર છે. જ્ઞાની તો જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિમાં નિમિત્તને અનુસરતો જ
નથી, જ્ઞાયકને જ અનુસરે છે; જ્ઞાયકસ્વભાવમાં એકતા કરીને નિમિત્ત સાથેનો સંબંધ તેણે તોડી નાંખ્યો છે, તેથી
દ્રષ્ટિ અપેક્ષાએ તેને સંસાર છે જ નહીં.
[૩પ] ‘ઈશ્વર જગત્કર્તા,’ ને ‘આત્મા પરનો કર્તા’ –એ બંને માન્યતાવાળા સરખા!
નિમિત્ત પામીને જીવની પર્યાય થાય, અથવા તો જીવ નિમિત્ત થઈને બીજા જીવને બચાવી દ્યે––એવું
કર્તૃત્વ માનનારા, ભલે જૈન નામ ધરાવતા હોય તો પણ, ઈશ્વરને જગતના કર્તા માનનારા લૌકિકજનોની માફક,
તેઓ મિથ્યાદ્રષ્ટિ જ છે. ––એ વાત ભગવાન કુંદકુંદઆચાર્યદેવ ૩૨૧–૨૨–૨૩ મી ગાથામાં સમજાવશે.
[૩૬] જ્ઞાનીની દ્રષ્ટિ અને જ્ઞાન.
પોતાની ક્રમબદ્ધપર્યાયપણે દ્રવ્ય પોતે સમયે–સમયે ઊપજે જ છે, તેમાં અન્ય કર્તાની અપેક્ષા નથી,
બીજાથી નિરપેક્ષપણે દ્રવ્યમાં કર્તા–કર્મપણું છે. દ્રવ્ય પોતાની પર્યાયને કરે, ત્યાં ભૂમિકા પ્રમાણે નિમિત્ત–નૈમિત્તિક