કદી બનતું નથી.
બાહ્યકારણ અનુસાર કાર્યની ઉત્પત્તિ થાય તો તો અજીવના નિમિત્તે જીવ પણ અજીવરૂપ થઈ જશે! –પણ એમ
કદી બનતું નથી, કેમકે બાહ્યકારણથી કાર્યની ઉત્પત્તિ થતી નથી, અંતરંગકારણથી જ કાર્યની ઉત્પત્તિ થાય છે. (–
જુઓ, ષટખંડાગમ પુ. ૬ પૃ. ૧૬૪)
થયું–એ વાત ક્યાં રહે છે? અને નિમિત્ત ન હોય તો ન થાય––એ પ્રશ્ન પણ ક્યાં રહે છે? અહીં કાર્ય થવાને,
અને સામે નિમિત્ત હોવાને કાંઈ સમયભેદ નથી. નિમિત્તનું અસ્તિત્વ કાંઈ નૈમિત્તિક–કાર્યની પરાધીનતા નથી
બતાવતું; પણ નિમિત્ત કોનું? –કે નૈમિત્તિકકાર્ય થયું તેનું;–એમ તે નૈમિત્તિકને જાહેર કરે છે. –આવી નિમિત્ત
નૈમિત્તિકની સ્વતંત્રતા પણ જે ન જાણે તેને તો સ્વ–પરનું ભેદજ્ઞાન નથી, અને અંતરની જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિ
તો તેને હોય જ નહિ. અહીં તો જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિ થતાં નિમિત્ત સાથેનો સંબંધ તૂટી જાય છે–એવી સૂક્ષ્મ
રાગ ઉપર દ્રષ્ટિ નહિ હોવાથી જ્ઞાની રાગના કર્તા નથી; જ્ઞાયકદ્રષ્ટિમાં જ્ઞાયકભાવપણે પણ ઊપજે ને રાગપણે
પણ ઊપજે–એમ બનતું નથી; જ્ઞાયક તો જ્ઞાયકપણે જ ઊપજે છે ને રાગપણે ઊપજતો નથી, રાગના જ્ઞાતાપણે
ઉત્તર:– ભાઈ, જગતમાં અનંતાનંત એવા સૂક્ષ્મ પરમાણુઓ––છૂટા તેમજ સ્કંધરૂપે––છે કે જેમને
પુદ્ગલ સ્કંધોને જ છે, પણ તેનાથી અનંતગુણા પરમાણુઓ તો જીવ સાથે નિમિત્ત–નૈમિત્તિક સંબંધ વગર જ
પરિણમી રહ્યા છે. એક છૂટો પરમાણુ એક અંશમાંથી બે અંશ લૂખાસ કે ચીકાસરૂપે પરિણમે, ત્યાં ક્યો જીવ
નિમિત્ત છે? –તેને ફક્ત કાળદ્રવ્ય જ નિમિત્ત છે. અજ્ઞાનીને સંયોગથી જ જોવાની દ્રષ્ટિ છે એટલે વસ્તુના
સ્વાધીન પરિણમનને તે જોતો નથી. (નિમિત્ત ન હોય તો? ... શું નિમિત્ત વિના થાય છે? –ઈત્યાદિ પ્રશ્નોના
ખૂલાસા માટે પહેલી વખતના પ્રવચનોમાં નં ૧૦૦–૧૦૧, ૧૧૪ અને ૧પ૦ જુઓ)
જ્ઞાનસ્વભાવપણે ઉપજતા જીવને મિથ્યાત્વાદિ કર્મોનું નિમિત્તકર્તાપણું પણ નથી. જીવને અજીવ સાથે ઉત્પાદ્ય–
ઉત્પાદકભાવનો અભાવ છે, એટલે જીવ પોતાના જ્ઞાયકસ્વભાવપણે ઊપજતો થકો, નિમિત્ત થઈને જડ કર્મને પણ
ઊપજાવે–એમ કદી બનતું નથી.
ઉત્પાદક છે, પણ માટીમાંથી ઘડારૂપ જે અવસ્થા થઈ તેનો ઉત્પાદક કુંભાર નથી, તેનો ઉત્પાદક માટી જ છે––માટી
પોતે તે અવસ્થામાં તન્મય થઈને ઘડારૂપે ઉપજી