: ૧૨૨ : આત્મધર્મ: ૧૩૬
સાધુપરમેષ્ઠીને અમારા નમસ્કાર હો!
એ રીતે પંચપરમેષ્ઠી ભગવંતોને ઓળખીને તેમને નમસ્કાર કર્યા. હવે તે પંચપરમેષ્ઠીનું મહાનપણું શેના
વડે છે–તે ઓળખાવે છે.
વીતરાગવિજ્ઞાન વડે જ પંચપરમેષ્ઠી પૂજ્ય છે.
• પૂર્વે કહ્યા પ્રમાણે એ અરિહંતાદિક પંચપરમેષ્ઠીનું સ્વરૂપ વીતરાગવિજ્ઞાનમય છે, અને તેના વડે જ
અરિહંતાદિક સ્તુતિયોગ્ય મહાન થયા છે.
• જીવતત્ત્વથી તો સર્વે જીવો સમાન છે, પરંતુ રાગાદિ વિકાર વડે વા જ્ઞાનની હીનતા વડે જીવ નિંદા
યોગ્ય થાય છે, તથા રાગાદિકની હીનતા વડે ને જ્ઞાનની વિશેષતા વડે સ્તુતિયોગ્ય થાય છે.
• હવે, પંચપરમેષ્ઠીમાં અરિહંત અને સિદ્ધભગવાનને તો સંપૂર્ણ રાગાદિકની હીનતા તથા જ્ઞાનની
વિશેષતા થવાથી સંપૂર્ણ વીતરાગવિજ્ઞાનભાવ થયો છે; તથા આચાર્ય, ઉપાધ્યાય અને સાધુને એકદેશ
રાગાદિકની હીનતા તથા જ્ઞાનની વિશેષતા થવાથી એકદેશ વીતરાગ વિજ્ઞાનભાવ થયો છે. તેથી એ
વીતરાગવિજ્ઞાનભાવ વડે જ અરિહંતાદિક પંચપરમેષ્ઠીને સ્તુતિ યોગ્ય મહાન જાણવા.
• • •
[પંચપરમેષ્ઠીને ઓળખતાં ભેદવિજ્ઞાન થાય છે.]
શરૂઆતના મંગલાચરણમાં કહ્યું હતું કે––
મંગલમય મંગલકરણ વીતરાગ વિજ્ઞાન, નમું તેહ જેથી થયા અરહંતાદિ મહાન.
અરિહંત સિદ્ધ આચાર્ય ઉપાધ્યાય અને સાધુ એ પાંચે પરમેષ્ઠીનું સ્વરૂપ વીતરાગવિજ્ઞાનમય છે અને તે
વીતરાગવિજ્ઞાન વડે જ તેમની મહાનતા છે. જે જીવ આવા વીતરાગવિજ્ઞાનસ્વરૂપે ઓળખીને પંચપરમેષ્ઠીને
પૂજ્્ય માને તે જીવ રાગાદિને પોતાનું સ્વરૂપ ન માને,–રાગથી લાભ ન માને, પણ પોતાનું સ્વરૂપ રાગથી ભિન્ન
જાણીને ભેદજ્ઞાન કરે. જે જીવ રાગથી લાભ માને છે તેણે રાગને મહાનતા આપી છે એટલે વીતરાગીવિજ્ઞાન વડે
મહાન એવા પંચપરમેષ્ઠીને ખરેખર તેણે ઓળખ્યા નથી.
[મુનિઓ પણ વીતરાગવિજ્ઞાનસ્વરૂપ જ છે.]
પંચપરમેષ્ઠી કેવા છે?–રાગમય નથી પણ વીતરાગવિજ્ઞાનમય છે, અને તેનાથી જ તેમની પૂજ્યતા છે.
મુનિ વગેરેને કિંચિત્ રાગ હોય છે પણ તે રાગ વડે તેમની પૂજ્યતા નથી, પૂજ્યતા તો વીતરાગીવિજ્ઞાનથી જ છે.
જે પંચ મહાવ્રતાદિનો રાગ છે તે કાંઈ મુનિનું સ્વરૂપ નથી, મુનિનું સ્વરૂપ તો વીતરાગ વિજ્ઞાનમય છે. રાગ તો
આસ્રવ છે ને મુનિદશા તો સંવર–નિર્જરારૂપ છે.
[જીવનું નિદ્યપણું કે પૂજ્યપણું શાથી?]
જીવતત્ત્વ તરીકે તો બધા જીવો સરખા જ છે, સિદ્ધ અને અજ્ઞાની પણ જીવતત્ત્વ તરીકે તો સરખા જ છે;
પણ પર્યાયમાં અજ્ઞાન અને રાગ–દ્વેષ વડે જીવનું નિંદ્યપણું થાય છે. વીતરાગીવિજ્ઞાન વડે પૂજ્યપણું છે, ને
તેનાથી વિરુદ્ધ એવા અજ્ઞાન અને રાગ–દ્વેષ વડે નિંદ્યપણું છે. આત્માના શુદ્ધજ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપની દ્રષ્ટિ વડે
અનાદિના અજ્ઞાનનો નાશ કરીને, સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ વીતરાગીવિજ્ઞાન પ્રગટ કર્યું છે તેના વડે જ
પંચપરમેષ્ઠી ભગવંતો પૂજ્ય અને મહાન છે. આ રીતે આત્માના ગુણો વડે જ તેનું પૂજ્યપણું છે, એ સિવાય
બહારના સંયોગ વડે કે પુણ્ય વડે ખરેખર આત્માનું પૂજ્યપણું નથી.
[જ્ઞાની હીનતા અને વિશેષતા એટલે શું?]
જ્ઞાનની હીનતા વડે જીવ નિંદા યોગ્ય થાય છે એમ કહ્યું, તેમાં જ્ઞાનની ‘હીનતા’ કહેતાં વિપરીતતા
સમજવી. કોઈ મુનિરાજને બહારના જાણપણાનો ઉઘાડ ઓછો હોય તો પણ તેથી તે કાંઈ નિંદ્ય નથી. ‘રાગ અને
વિકાર તે જ હું, તેનાથી મને લાભ થશે’ એવી મિથ્યાબુદ્ધિને લીધે જીવ નિંદ્ય થાય છે.
વળી, જ્ઞાનની વિશેષતા વડે જીવ સ્તુતિ યોગ્ય થાય છે એમ કહ્યું, તેમાં પણ જ્ઞાનની ‘વિશેષતા’ કહેતાં
સમ્યગ્જ્ઞાન સમજવું. કોઈ મિથ્યાદ્રષ્ટિને અગિયાર અંગનું જ્ઞાન હોય તો પણ તેમાં તેને વિપરીતતા હોવાથી તેને
જ્ઞાનની હીનતા જ છે; ને મુનિદશામાં કોઈને શાસ્ત્રજ્ઞાનનો ઉઘાડ ઓછો હોય તો પણ ત્યાં સમ્યગ્જ્ઞાન હોવાથી
જ્ઞાનની હીનતા નથી પણ જ્ઞાનની વિશેષતા જ છે, અંતરમાં જ્ઞાનનું સ્વસંવેદનબળ તેમને ઘણું વધી ગયું છે.